Niemiecki socjolog, prawnik, ekonomista, historyk gospodarczy, religioznawca, metodolog nauk społecznych. Urodził się 21 kwietnia 1864 r. w Erfurcie w Niemczech, a zmarł 14 czerwca 1920 r. w Monachium. Jak napisał Krasnodębski (1999: 10) Weber jest uważany za filozofa nowoczesności. Jest myślicielem tak współczesnym, że niektórzy widzą w nim prekursora postmodernizmu. Alasdair MacIntyre twierdzi wręcz, że nasza wizja świata jest wizją Maxa Webera.

Studiował w Heidelbergu, Berlinie, Strasburgu i Getyndze prawo, filozofię, ekonomię i historię. Habilitował się z prawa rzymskiego i handlowego. W 1893 r. został profesorem nadzwyczajnym prawa niemieckiego i handlowego w Berlinie, potem profesorem zwyczajnym ekonomii we Fryburgu, a w 1897 r. w Heidelbergu. Nauczanie było jednak dla niego udręką, odczuwał lęk przed prowadzeniem zajęć. Wskutek choroby nerwowej, której powody są niejasne, zrezygnował z posady. Wiele podróżował. Kilka lat później Weber podjął wykłady w Wiedniu, przyjął także zaproszenie na wygłoszenie wykładów: Nauka jako zawód i powołanie i Polityka jako zawód i powołanie na uniwersytecie w Monachium. Wkrótce potem zmarł.

Był najstarszym synem Maxa Webera, doktora praw, radcy miejskiego i polityka partii liberalnej, i Heleny z domu Fallenstein, kobiety bardzo wykształconej, która z pasją oddawała się problemom religijnym i społecznym. Miał siedmioro rodzeństwa, z których dwoje zmarło w dzieciństwie. Natomiast jeden z braci Alfred również poświęcił się socjologii. W 1893 r. ożenił się z kuzynką Marianne Schnitger, działaczką na rzecz emancypacji zawodowej i politycznej kobiet.

Po śmierci Webera to właśnie żona znacząco przyczyniła się do jego popularności. Stawiana jest obok Karla Jaspersa jako ta, która utrwaliła jego mit. Opublikowała biografię męża, była także wydawcą i edytorem wielu jego książek: „jej stosunek do Webera to mieszanina lęku i podziwu. Jego biurko – mawiała – jest moim ołtarzem. Ponadto zajmowała się wydawaniem i porządkowaniem jego spuścizny. Nie ulega wątpliwości, iż bez jej pracy Weber nigdy nie stałby się klasykiem socjologii. Gdyby nie ona i jej praca jako wydawcy, gdyby nie ta biografia, mit Webera byłby tylko krótkotrwałą modą” (Krasnodębski 1999: 17).

Po II wojnie światowej poglądy polityczne Webera zostały poddane ostrej krytyce. M.in. Hannah Arendt była zaniepokojona jego zbyt nacjonalistyczną wizją. Wskazywano Webera jako tego, który utorował drogę autorytarnemu państwu wodzowskiemu. Jednocześnie nikt, znając jego postawę, nie zarzucał jemu samemu, że poszedł tą drogą. Wydaje się jednak, że to nie krytyka polityczna zachwiała mitem Webera, lecz rewelacje obyczajowe dotyczące jego intymnego życia takie jak: aseksualny stosunek do żony i romans (por. tamże: 20-22).

Mimo to Max Weber jest uważany za jednego z twórców współczesnej socjologii, a wręcz największego niemieckiego socjologa (por. Orzechowski 1984: 5). Oceniając wkład Webera w rozwój socjologii A. Coser dzieli ją na przed i postweberowską. Uważa się, że zapoczątkował on przełom antypozytywistyczny w naukach społecznych. Max Weber starał się nadać socjologii „(…) obiektywny, wolny od sądów wartościujących, charakter, m.in. przywiązując wielką wagę do jej metodologii (koncepcja typów idealnych), precyzji języka (zdefiniował wiele pojęć i kategorii) oraz historycyzmu (badania historyczno-porównawcze). Socjologię pojmował jako naukę, która poddaje rozumiejącej interpretacji działania społeczne i dzięki niej dąży do przyczynowego wyjaśnienia ich przebiegu i skutków.

Za przedmiot swoich zainteresowań socjologicznych obrał działania społeczne (subiektywnie znaczące i umotywowane, zorientowane na innych i przez nich determinowane, celowe i racjonalne) oraz mechanizmy i procesy powstawania organizacji i instytucji społecznych” (Leksykon socjologii religii 2004: 444-445).

Dzieło Webera było poświęcone poszukiwaniom odpowiedzi na pytanie o swoistość cywilizacji zachodniej w jej nowoczesnym kształcie. Napisał on: „autor tych słów, syn nowoczesnej kultury europejskiej, omawiać będzie problemy historii powszechnej, stawiając sobie nieuchronne i usprawiedliwione pytanie: jaki splot okoliczności doprowadził do tego, że właśnie na ziemi Zachodu, i tylko tutaj, powstały zjawiska, które – jak to sobie chętnie przynajmniej wyobrażamy – nabierają w swym rozwoju uniwersalnego znaczenia i ważności?” (Weber 1995: 69-70).

Weber badał tendencje, które doprowadziły do utworzenia się na Zachodzie zjawisk kulturowych o uniwersalnym charakterze. Interesowały go struktury i instytucje społeczne ze względu na pytanie o związek pomiędzy porządkiem społecznym a typem osobowości, sposobem życia człowieka. Uważał, że każdy porządek należy zbadać pod kątem tego, jakiemu typowi człowieka daje szansę stać się dominującym. Jego wczesne prace podejmowały problemy bardzo szczegółowe, zdobył uznanie i przepustkę do kariery w naukach społecznych poprzez przeprowadzenie ankiety (1890-1892) wśród zatrudnionych na roli we wschodniej części Niemiec. Zajmował się też innymi tematami. Najbardziej znane są jego: studia nad kulturowym znaczeniem protestantyzmu, socjologia religii, socjologia panowania, jak również rozważania metodologiczne i filozoficzne dotyczące socjologii rozumiejącej. Za główne dzieła uważane są: Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Gesammelte Aufsätze zur Religionssoziologie, Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre i Gospodarka i społeczeństwo. Szeroko znane są także wykłady: Nauka jako zawód i powołanie i Polityka jako zawód i powołanie wygłoszone w roku 1918 (por. Encyklopedia socjologii 2002: 302).

Zdaniem Krasnodębskiego (1998: 36-37) nie sposób oddzielić socjologii Maxa Webera od jego myśli politycznej. Polityka zajmowała w jego życiu bardzo ważne miejsce, jednak nigdy nie został czynnym politykiem. Swoją działalność polityczną ograniczył do publicystyki, pisania memoriałów, wystąpień publicznych, udziału w komisjach rządowych i członkostwa w partiach politycznych. Po wojnie pojawiło się przed nim kilka szans czynnego zajęcia się polityką, w tym nieudana próba wejścia do parlamentu z ramienia Partii Demokratycznej (1919 r.). Był natomiast członkiem delegacji na rokowania pokojowe w Wersalu, ekspertem przy opracowywaniu konstytucji. Niedługo przed śmiercią Weber wystąpił z Partii Demokratycznej, która według niego zanadto zbliżyła się do marksizmu i wycofał się działalności politycznej.

Co ciekawe Weber nie łączył zbyt wielkich nadziei z demokratyzacją. Według niego „współczesne demokracja to demokracja mas. W demokracji mas przywódca polityczny nie jest proklamowany najpierw przez warstwę notabli, a potem uznany przez parlament, lecz musi uzyskać zaufanie mas – a może je uzyskać tylko środkami demagogicznymi, oddziałując na emocje. Wybory stają się plebiscytem. Umasowieniu życia politycznego towarzyszy również biurokratyzacja polityki. W życiu politycznym pojawia się postać fachowca i specjalisty, a więc biurokraty. Politycy okazjonalni, żyjący dla polityki, którymi mogli być tylko ludzie zbędni gospodarczo (notable), zostają zastąpieni przez polityków zawodowych, którzy żyją z polityki, oraz warstwę urzędniczą. Przemiany biurokratyczne zmieniają więc charakter partii politycznych oraz funkcję parlamentu. Parlament przestaje być miejscem spotkania i dyskusji niezależnych jednostek. Parlamentarzyści nie są już osobistościami, lecz osobami, które reprezentują swoje partie i podporządkowane są dyscyplinie partyjnej” (Encyklopedia socjologii 2002: 307).

Max Weber zmarł 14 czerwca 1920 r. na zapalenie płuc, wywołane przez grypę hiszpankę. Został pochowany w Heidelbergu na cmentarzu Bergfriedhof.

BIBLIOGRAFIA

1. Encyklopedia Socjologii. t.4. 2002. Warszawa: Oficyna Naukowa.
2. Holona, Marian. 2004. Max Weber i jego dzieło. W: M. Weber. Racjonalność, władza, odczarowanie. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
3. Kaesler, Dirk. 2010. Weber. Warszawa: Oficyna Naukowa.
4. Krasnodębski, Zdzisław. 1998. Wstęp. Myśl polityczna Maxa Webera. W: Max Weber. Polityka jako zawód i powołanie. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak.
5. Krasnodębski, Zdzisław. 1999. M. Weber. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”.
6. Leksykon socjologii religii. 2004. Warszawa: VERBINUM: Wydawnictwo Księży Werbistów.
7. Weber, Max. 1995. Osobliwości kultury zachodniej. W: M. Weber. Szkice z socjologii religii. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”.

Monika Koziar

Socjolog (2009 – UKSW) i project manager (2011 – SGH). Członek International Sociological Association (ISA). Specjalizacja: socjologia zarządzania i rozwoju lokalnego.

monikakoziar.academia.edu