Sektą jest nazywany pewien wzorzec relacji społecznych panujący w grupie. Istotą tych relacji jest zależność od innych członków grupy i od przywódcy. Jest to zależność całkowita lub prawie całkowita. Przywódca jest osobą ważną, otoczoną estymą, nie może być zatem krytykowany, a jego słowa nie mogą być kwestionowane. W sekcie program i cele działania ustala elita, ona także wyznacza członkom zadania do wykonania. Niezgoda jest natychmiast tłumiona, zaś perswazja opiera się na grze na emocjach i uprzedzeniach (por. Pratkanis, Aronson 2005: 266).
Rodzaje sekt
Istnieje wiele typologii sekt i różnych sposobów klasyfikowania. W niniejszej pracy przyjęta zostanie typologia Wilsona. Głównym kryterium klasyfikacji sekt uczynił on postawę sekty względem świata zewnętrznego, jej otoczenia, która w znacznej mierze jest uwarunkowana doktrynalnie. Przyjęte kryterium pozwala zatem uwzględnić ideologiczny charakter sekt, nie pomijając jednak sytuacji życiowej jej członków. Wyróżnia on (por. Wilson 1998: 230-235):
- sekty nawróceniowe,
- sekty rewolucyjne,
- sekty introwersyjne,
- sekty manipulacyjne,
- sekty taumaturgiczne,
- sekty reformistyczne,
- sekty utopijne.
W sektach nawróceniowych dominuje przekonanie, że świat jest zły, bo źli są ludzie, stąd wniosek, że trzeba odmienić ludzi, aby odmienić świat. Człowiek jest odpowiedzialny za swoje czyny, nie dostrzega się wpływu otoczenia jednostki na jej zachowanie. Działalność sekty opiera się na stymulowaniu aktywności religijnej, poprzez publiczne nauczanie podczas dużych zgromadzeń (przemawia się do mas, a nie chodząc od drzwi do drzwi). Dużą uwagę skupia się na indywidualistycznych relacjach między człowiekiem a zbawcą. Do sekt nawróceniowych należą: ruchy ewangeliczne, zielonoświątkowe, Armia Zbawienia (początkowy okres) (por. tamże: 230-231).
Natomiast członkowie sekt rewolucyjnych wierzą, że we właściwym momencie nastąpi obalenie dotychczasowego porządku społecznego i zastąpienie go nowym, nad którym pieczę sprawował będzie Bóg, zaś wierni wyznawcy (czyli sekta) będą sprawowali władzę w jego imieniu. Nawrócenia w tego rodzaju sektach następują stopniowo i sporadycznie, człowiek musi zapoznać się z doktryną i przekonać o jej prawdziwości. Przyszłość, która ma nastąpić nie jest udziałem wszystkich, tylko wybranych, czyli członków sekty, która jednocześnie dba o zachowanie wewnętrznej „czystości”. Rzadko pojawia się w tego rodzaju sektach doświadczenie bezpośredniej relacji człowieka z Bogiem, wierni zgłębiają raczej pisma eschatologiczne i prorocze, gromadzą się na zebraniach i oddają cześć Zbawcy, wyrażając także pewność co do spełnienia się proroctwa. Należą do nich: Świadkowie Jehowy, chrystadelfianie (por. tamże: 231).
W sektach introwersyjne dominuje przekonanie, że należy odrzucić świat i cieszyć się bezpieczeństwem osiągniętym przez osobistą świętość. Wyznawcy koncentrują się na zgłębianiu wiedzy religijnej, czytaniu pism świętych. Zbawca jest traktowany jako Duch Święty, a relacje człowieka z Bogiem mają charakter napełniania się człowieka świętością. Należą do nich ruchy świętościowe i pietystyczne (por. tamże: 231-232).
W sektach manipulacyjnych przywiązuje się szczególną wagę do osobliwej i wyodrębnionej wiedzy. Członkowie sekty akceptują cele otaczającego świata, akcentując bardziej wymiar duchowy i eteryczny. Dążą do osiągnięcia rozgłosu, ale nie koncentrują się na nawracaniu ludzi. Życie zbiorowe jest możliwie ograniczane. Celem zgromadzeń nie jest wspólne oddawanie kultu, ale nadanie prestiżu sukcesom osiąganym za sprawą zdobytej wiedzy. Zakładają że Chrystus nie przekazał w Ewangelii całej wiedzy, gdyż ludzie by jej nie przyjęli, tylko oni mogą ją zgłębić. Należą do nich takie ruchy jak: Nauka Chrześcijańska, unitarianie, różokrzyżowcy (por. tamże: 232-233).
Czynnikiem wyróżniającym sekty taumaturgiczne jest przekonanie o możliwości przeżywania niezwykłych doświadczeń poprzez kontakt z zaświatami. Uważają oni, że naturalny bieg wydarzeń może być zaburzony przez nadprzyrodzoną ingerencję. Interesuje ich zdobywanie konkretnych korzyści poprzez czynienie cudów. Mają wiele cech wspólnych z sektami manipulacyjnymi. Czynności religijne niewiele różnią się od magii, uczestnicy spotkań chcą uzyskać jakieś specjalne doświadczenia dla siebie lub uczestniczyć w doświadczeniu innych. Szukają kontaktu bardziej ze zmarłymi bliskimi niż z Bogiem. Należy do nich np. Postępowy Kościół Spirytystyczny (por. tamże: 233).
Sekty reformistyczne w początkowym okresie są podobne do sekt rewolucyjnych, z czasem jednak przechodzą w formę zbliżoną do sekt introwersyjnych. W sektach tego rodzaju występuje silne poczucie własnej tożsamości, członkowie aktywnie włączają się w życie świata, poprzez spełnianie dobrych uczynków (por. tamże: 233-234).
W sektach utopijnych postawa wobec świata z jednej strony skłania do wycofania się z niego, z drugiej zaś do jego gruntownej przebudowy według idealnego wzorca. Jest to sekta bardziej radykalna niż reformistyczna, lecz mniej gwałtowna niż rewolucyjna, przy tym bardziej konstruktywna niż sekta nawróceniowa. Brak, w tego rodzaju sektach, sprecyzowanej wizji bóstwa. . Sekty utopijne ogólnie można podzielić na te dla których celem jest zakładanie komun oraz te, dla których zakładanie komun jest tylko środkiem. Należą do nich np. Chrześcijańscy Socjaliści, Wspólnota Oneida, tołstojowscy (por. tamże: 234-235).
Przyczyny wstępowania do nowych ruchów religijnych
W celu odpowiedzi na pytanie dlaczego ludzie wstępują do nowych ruchów religijnych należy odwołać się do badań Marty Zimniak-Hałajko. Przeprowadziła ona kilkuletnią obserwację uczestniczącą w sześciu rodzajach nowych ruchów religijnych, były to: Instytut o Tożsamości Misji Czaitanii, Światowy Uniwersytet Duchowy Brahma Kumaris, Wiara Bahá’i, Ruch Zjednoczeniowy, Religia Raeliańska i Świadkowie Jehowy. Autorka w swojej pracy wykorzystywała przede wszystkim metodę biograficzną, z tą różnicą, że nie prowadziła formalnych, nagrywanych wywiadów, tylko przysłuchiwała się licznym opowieściom z życia współwyznawców (por. Zimniak-Hałajko 2003: 79-81).
Ruchy badane przez autorkę można nazwać konwersyjnymi, ponieważ rzadko spotyka się w nich wyznawców drugiego pokolenia. Oznacza to, że kluczowym momentem biografii był moment konwersji, nawrócenia. Konwersja jest to mówiąc najogólniej zmiana światopoglądu, a także przedefiniowanie dotychczasowych znaczeń. Wyróżnić można: konwersję nagłą i konwersję progresywną (stopniową).
Autorka badania wskazuje iż możliwe jest wyróżnienie przyczyn konwersji w biografiach badanych osób, które pogrupować można w pewne bloki tematyczne (por. tamże: 84-92):
- „Terapia i spełnienie” – do nowych ruchów religijnych wstępują osoby, które szukają równowagi w życiu i spełnienia. Są to m.in. ludzie z rozbitych rodzin, nałogowcy, osoby nieszczęśliwe, niezadowolone z dotychczasowego życia.
- „Struktura i sens” – najczęściej są to osoby, które nie potrafią lub nie chcą same zorganizować sobie życia, ludzie którym brak struktury. Są często nieśmiali i samotni, ale też mają silną potrzebę samorealizacji.
- „Model kariery” – wstąpienie do ruchu religijnego może być przyczynkiem dla rozwoju kariery, metodą na zaspokojenie ambicji, spełnienie marzeń, które nie mogły się urzeczywistnić w inny sposób.
- „Legitymizacja dotychczasowego stylu życia” – osoby, które do tej pory nie mogły znaleźć potwierdzenia dla własnego stylu życia w społeczeństwie, szukają innej grupy która im to umożliwi. Przynależność do ruchu religijnego nie tylko nie musi oznaczać konieczności zmiany dotychczasowego stylu życia, ale wręcz przeciwnie.
- „Prozelityczny wymiar biografii” – niektóre historie życia (biografie) mogą być wzorami dla innych, którzy z kolei będą mieli motywację aby naśladować swoich „bohaterów”.
Techniki perswazji
Aronson i Pratkanis wymieniają, w sposób prześmiewczy, lecz jakże prawdziwy, siedem technik, służących do założenia i utrzymania sekty, które są najczęściej stosowane w sektach i które dają najlepsze efekty (por. Pratkanis, Aronson 2005: 266-275):
- „Wykreuj własną rzeczywistość społeczną”. Należy tego dokonać przez:
- Wyeliminowanie wszystkich zewnętrznych źródeł informacji, czyli sekta powinna być odcięta od świata, zaś korespondencja cenzurowana. Ponadto trzeba stworzyć przeświadczenie, że wszystko co nie jest dziełem sekty jest dziełem diabła.
- Dostarczenie obrazu świata, widzianego oczami sekty, czyli należy narzucić sposób interpretowania tego co się dzieje w świecie zewnętrznym, np. wprowadzić zagrożenie wojną atomową lub oznajmić, że świat toczy zgnilizna i nieuchronnie zbliża się koniec.
- Stworzenie własnego języka i żargonu, np. określić posługę, za członkami Misji Bożego Światła, jako „satsang” lub „darshan”.
- Nieustannie powtarzać swój komunikat.
- „Wykreuj granfalon”, czyli wykreuj podział na wewnętrzną grupę wyznawców i zewnętrzną grupę niewiernych. Wystąpi wtedy silna presja wewnątrzgrupowa. Starsi członkowie grupy będą wzorem do naśladowania przez młodszych. Rezultatem tych działań jest uniformizacja poglądów. Nowy członek może być wprowadzony do sekty za pomocą „bombardowania miłością”, czyli okazywania mu przez starszych względów, zainteresowania, uwagi. W celu podtrzymania tego wsparcia nowy członek poddaje się grupie. Podsumowując:
- Podstawowym czynnikiem jest wykreowanie tożsamości społecznej (tego „kim jesteśmy”). Wstąpić do sekty oznacza zerwać z tamtym światem. Niektóre sekty wymagają zmiany nazwisk, inne przejścia określonego rytuału, jeszcze w innych trzeba nosić określony strój.
- Należy wykreować grupę zewnętrzną, która będzie przedmiotem nienawiści, np. sekta Dzieci Bożych naucza nienawiści do swoich rodziców, argumentując to tym, że to sekta jest prawdziwą rodziną, może to być również nienawiść do Żydów, jak w przypadku sekty Najwyższej Prawdy Aum. Należy wywołać lęk przed zewnętrznym światem.
- „Wykreuj zobowiązanie stosując pułapkę racjonalizacyjną”. Jest to metoda polegająca na eskalacji zobowiązań. Najpierw nowy członek sekty spełnia proste prośby, potem są one coraz bardziej skomplikowane, wymagające coraz większych poświęceń, np. najpierw wyłudza się niewielki datek na rzecz Kościoła, potem większy, następnie wymaga się sprzedaży domu, wszelkich dóbr, opuszczenia rodziny, zamieszkania w odizolowanym od świata miejscu, pracę na rzecz sekty, aż po dobrowolny seks z przywódcą czy nawet samobójstwo. Mistrzostwem tej techniki jest to, że rosnące zobowiązania nie wydają się członkom sekty czymś dziwnym, gdyż niejako wynikają jedne z drugich. Osoba, która im podlega wpada w pułapkę racjonalizacji, gdyż musi zredukować swój dysonans podecyzyjny. Inną pułapką jest obdarzenie nowego członka sekty prezentami, tak aby chciał się on w jakiś sposób odwdzięczyć, np. sprzedając własne mieszkanie i przekazując pieniądze sekcie. Następnie racjonalizuje on swoje działanie poprzez stwierdzenie, że tak właśnie należało postąpić, że to poświęcenie dla wspólnego dobra, dla szlachetnego celu.
- „Zadbaj o wiarygodność i atrakcyjność przywódcy”. Oznacza to, że należy pielęgnować mity, opowieści i legendy związane z osobą przywódcy. Wynika to stąd iż trudno jest się sprzeciwić osobie, którą uznaje się za „Bożego Syna”, czy „Prawą Rękę Boga”.
- „Wysyłaj członków swojej sekty, aby nawracali niewiernych i kwestowali na rzecz sekty”. Takie rozwiązanie ma dwojaki cel. Po pierwsze pozwala pozyskiwać nowych członków grupy. Po drugie osoba rekrutująca dokonuje autoperswazji, przekonując innych przekonuje również siebie, a rozmawiając z nimi uczy się odpierać ataki skierowane w sektę. Uczy się obrony swoich przekonań.
- „Odwracaj uwagę członków sekty od niepożądanych myśli”. Nowy członek sekty może kwestionować wartości, czy poglądy jakie chcą mu zaszczepić w ramach sekty. Właśnie dlatego nowych członków nigdy nie zostawia się samych sobie. Są pod opieką innych członków grupy, mają opiekunów, którzy np. przez cały czas czytają Biblię, chodząc za nimi krok w krok, nawet do toalety. Również monotonne śpiewy zagłuszają zdolność myślenia, tak samo jak narkotyki, medytacja, brak snu, parapsychologia, nieprzerwana praca. Nowo przybyły nie może zostać sam, gdyż mógłby zacząć się zastanawiać nad sensem swojej przynależności.
- „Spraw by członkowie sekty fiksowali się na przedmiocie pożądania (phantom)”. Należy roztoczyć nad członkami sekty wizję ziemi obiecanej, mlekiem i miodem płynącej. Ma to być lepszy świat, w którym będą mogli żyć. Wyznawcy skoncentrowani na przedmiocie pożądania będą nieustannie pracować na rzecz sekty, żeby nie utracić tego dobra.
Przykłady
Poniżej przedstawione zostanie kilka przykładów nowych ruchów religijnych i sekt destrukcyjnych, wraz z wybranymi wydarzeniami, jakie się wiążą z ich działalnością (por. Pratkanis, Aronson 2005: 263-275; Zimniak-Hałajko 2003: 79-101):
- W 1534 roku grupa anabaptystów pod przewodnictwem Jana van Leydena zajęła miasto Munster, gdyż wierzyli oni, że mają założyć Królestwo Boże na ziemi. Rezultatem ich działań były trwające rok rządy terroru, które zakończyły się wkroczeniem władz i śmiercią wielu mieszkańców miasta.
- Bracia i siostry czerwonej śmierci – członkowie tej sekty doszli do przekonania, że 13 listopada 1900 roku nastąp koniec świata. Wierzyli, że Bóg będzie zadowolony jeśli z tej okazji dokonają samospalenia. Nim przybyło wojsko carskie spaliło się około 100 osób. Interesujące jest pochodzenie nazwy sekty. Otóż pochodzi ona stąd, że jej członkom nie wolno było zawierać małżeństw, a stosunki płciowe mogli odbywać tylko wtedy gdy zgodzili się na natychmiastowe uduszenie, dużą, czerwoną poduszką po fakcie.
- Świadkowie Jehowy – wyznanie powstało w 1870 roku, w USA, założycielem był Charles Taze Russel. Teologia opiera się na apokaliptycznej interpretacji tekstów biblijnych. Obecny porządek ziemski ma być zastąpiony przez nowy boski ład, a szansę w tym nowym ziemskim raju mają tylko aktywni członkowie ruchu.
- Religia Raeliańska – religia naukowa, ateistyczna. Opiera się na racjonalizacji i demistyfikacji przekazu biblijnego. Prekursorem ruchu był francuski dziennikarz Claude Varihlon (Räel). W 1973 roku spotkał on przybyszów z Kosmosu, którzy objawili mu, że są stwórcami ludzkości, która powstała w wyniku naukowego eksperymentu w laboratorium.
- Ruch Zjednoczeniowy (Federacja Rodzin na Rzecz Pokoju Światowego) – założony przez Sun Myung Moona w 1954 roku. Doznał on w młodości objawienia, w którym Bóg nakazał mu dokończyć dzieło Jezusa Chrystusa. Grzech pierworodny miał charakter erotyczny, więc Chrystus przyszedł na świat, aby stworzyć idealną rodzinę, co jednak się nie udało, bo wcześniej został zamordowany. Odnowił świat duchowo, ale nie fizycznie, zaś misja Moona polega na odnowie fizycznej ludzkości, czyli budowaniu idealnych związków małżeńskich. Moon dokonuje tego kojarząc pary z różnych części świata, kierując się zasadą, że nawet źle dobrane małżeństwo jest ważne, ponieważ pozwala łagodzić konflikt z przeszłości.
- Wiara Bahá’i – powstał w Persji, założycielem był Bahá’u’Illáh, zwolennik babizmu, za początek można uznać rok 1863. Głównym celem ruchu jest doprowadzenie do światowego pokoju i jedności wszystkich ludzi.
- Światowy Uniwersytet Duchowy Brahma Kumaris – założony w 1936 roku przez indyjskiego jubilera Dadę Lekhraj, zwanego Brahma Babą. Doktryna ruchu orientuje się wokół zagadnień prawa karmy i predestynacji, człowiek jest przede wszystkim istotą duchową.
- Instytut Wiedzy o Tożsamości Misja Czaitanii – założycielem był Amerykanin Chris Butler (Jagad Guru), uczeń założyciela Ruchu Hare Kryszna, Sri Baktivedanty Swamiego. Nazwa nawiązuje do misji Pana Czaitanii, inkarnacji Kryszny, nauczającego praktyk miłości do Boga przez śpiewanie Świętych Imion. Mantra staje się prawdziwą drogą do wielbienia Boga Kryszny. To może pozwolić na wyzwolenie się z koła wcieleń (Samsary) i na uczestnictwo w miłosnej relacji z duszami.
- Najwyższa Prawda Aum – w 1995 roku, 5 członków tej sekty podłożyło na stacji metra w Tokio worki, z których ulatniał się trujący gaz sarin. Zginęło wówczas 12 osób, a 5500 odniosło obrażenia. Przywódcą sekty, Shoko Ashara, czcił boga Siwę Niszczyciela i wierzył, że zbliża się wojna nuklearna. To właśnie członkowie tej sekty płacą 7 tysięcy dolarów miesięcznie za możliwość noszenia PSI (Doskonałej Inicjacji w Zbawienie), czyli czapki, która razi ich prądem o napięciu 6 wolt (dla dzieci 3 wolt), po to aby zsynchronizować swoje fale mózgowe, z falami przywódcy.
- Świątynia Ludu Jonesa – jeden z najgłośniejszych przypadków zbiorowego samobójstwa. 18 listopada 1978 roku w Gujanie (w Ameryce Południowej) 914 członków tej sekty popełniło samobójstwo, ponieważ przywódca wmówił im, że CIA planuje zaatakować ich obóz. Jim Jones stosował wobec swoich wyznawców pułapkę racjonalizującą.
- Gałąź Dawidowa – jej przywódcą był David Koresh, który miał spowodować nadejście Apokalipsy i Królestwa Bożego. W 1993 roku na osiedlu Gałęzi Dawidowej w Waco, w Teksasie doszło do strzelaniny pomiędzy agentami federalnymi a członkami sekty. FBI dostało powiadomienie o przechowywanej na farmie broni i chcieli wejść na jej teren. Życie straciło 80 członków sekty i 4 agentów federalnych.
- Sekta Dzieci Boże Davida Berga (tzw. Rodzina Miłości) – naucza się w niej nienawiści do własnych rodziców, ponieważ to sekta jest prawdziwą rodziną. Członkowie tej sekty oddają cały majątek i wszystko co posiadają swojemu Kościołowi. Uprawiają interesującą technikę rekrutacyjną. Otóż zarówno kobiety jak i mężczyzn wyprawia się na tzw. „frywolne łowy”, gdzie mają za zadanie zapoznać nową osobę i namówić ją do uczestnictwa w sekcie (m.in. kusząc seksem). Kobiety, które wykonują takie zdania nazywa się „bożymi dziwkami”.
- Wrota Niebios – członkowie tej sekty wierzyli, że po śmierci trafią na pokład statku kosmicznego, podążającego za kometą Hale’a-Boppa, który zabierze ich do Królestwa Niebieskiego. 26 marca 1997 roku 39 członków tej sekty popełniło zbiorowe samobójstwo.
Bibliografia
- Pratkanis, A., E. Aronson. 2005. Wiek propagandy. Warszawa.
- Wilson, B. 1998. Typologia sekt. Ujęcie dynamiczne i porównawcze. W: W. Piwowarski. Socjologia religii. Antologia tekstów. Kraków.
- Zimniak-Hałajko, M. 2003. Uczestnictwo w nowych ruchach religijnych. Przyczyny konwersji i charakter partycypacji. „Kultura i społeczeństwo” nr 1.
