Wydaje się, że znaczenie awansu zawodowego kobiet jako czynnika wpływającego na jakość pracy, a tym samym na przyspieszenie rozwoju społeczno-gospodarczego nie jest w pełni doceniane. Kobiety nie osiągnęły jeszcze pełnej równości szans w dziedzinie awansu zawodowego, a ich kwalifikacje i umiejętności zawodowe nie są racjonalnie wykorzystane.

Społeczne uwarunkowania opóźnień występujących w zakresie awansu zawodowego kobiet są niezwykle skomplikowane. W całych dziejach ludzkości, w tworzeniu i odtwarzaniu świata społecznego, brali udział i mężczyźni, i kobiety, jednakże charakter ich współpracy i podział obowiązków w ramach tej współpracy w różnych czasach przyjmowały różne formy. Człowiek żyjąc w określonym społeczeństwie tworzy kulturę jak też jest przez nią kształtowany. Kultura ulega ciągłym przeobrażeniom, a w związku z tym także kulturowe zróżnicowanie płci należy rozpatrywać jako stale przemieniające się. Tradycyjne stereotypy męskości i kobiecości uległy przemianom wraz ze zmianą stosunków społecznych, ekonomicznych, przeobrażając cywilizację europejską i światową XX wieku. W polskich realiach to polityka w znacznej mierze decydowała o wartościowaniu ról domowych i zawodowych Polek w drugiej połowie XX wieku oraz obecnie. W latach pięćdziesiątych kobieta, która nie budowała socjalizmu w fabryce czy biurze, była obywatelem mniej wartościowym. W następnej dekadzie przypomniano kobiecie o szczytowym powołaniu matki, której miejscem jest dom. W latach siedemdziesiątych zaś kobieta znów miała wrócić do pracy zawodowej, a mężczyzna miał jej pomagać w domu. W latach osiemdziesiątych postawy kobiet wobec zatrudnienia były ambiwalentne, natomiast mężowie przestali pomagać im w domu.

Dopiero dzięki rozwojowi przemysłu zostały stworzone miejsca pracy dla kobiet, dzięki czemu pojawiła się nowa forma rodziny, w której oboje małżonkowie są czynni zawodowo. Wzrost aktywności ekonomicznej kobiet jest niewątpliwie wyrazem woli integracji kobiet na rynku pracy, lecz także ekonomiczną koniecznością, gdyż zmienił się standard zaspokajania potrzeb. Aktywizując się zawodowo kobieta jednocześnie wchodzi w życie społeczne, gospodarcze, polityczne i kulturalne, a więc w te sfery, które dotychczas były w zasadzie udziałem mężczyzny i podstawą jego prestiżu społecznego, a przez to i rodzinnego. W ten właśnie sposób zanika typ rodziny, w której kobieta ma być wyłącznie zorientowana na sferę życia małżeńskiego i rodzinnego (Adamski 1984: 240).

Wzrost aktywności kobiet w życiu publicznym można tłumaczyć przy pomocy teorii J. S. Chefetz, która zakłada, że na mobilizację kobiet prowadzącą do realizacji własnych interesów mają wpływ takie siły jak industrializacja, urbanizacja i ekspansja klasy średniej (które nasilały się po transformacji ustrojowej w 1989 roku). W miarę narastania tych procesów kobiety z klasy średniej zaczynają poszukiwać szerszych możliwości poza spełnianiem obowiązków domowych i mają środki (materialne, edukacyjne i symboliczno-ideologiczne) aby zrealizować te możliwości. Stanie się to, wobec zderzenia z rzeczywistością, przyczyną rosnącego poczucia deprywacji. Gdy doświadczą tych uczuć zbiorowo rozpoczną formowanie organizacji ruchu kobiecego, aby wyeliminować lub przynajmniej złagodzić nierówności związane z płcią kulturową (Turner 2006: 274-276), bronić interesów kobiet i ich miejsca w systemie produkcji, a także hierarchii prestiżu.

Praca zawodowa kobiety

Praca zawodowa kobiet jest niemal we wszystkich społeczeństwach zjawiskiem powszechnym. Stanowi integralny składnik społecznej roli kobiety. Jeszcze do niedawna swoistym ideałem życiowym niemal każdej rodziny był układ, w którym kobieta albo pracowała zawodowo albo zajmowała się domem. Tymczasem obecnie wiele kobiet pracuje i w domu i poza nim. Obecnie liczba czynnych zawodowo kobiet niemalże dorównuje liczbie mężczyzn (patrz tabela 1).

Dawniej kobieta polepszała warunki bytowe rodziny przez pracę wytwórczą i usługową w domu. Obecnie kobieta, podejmując pracę poza domem, staje się współżywicielką rodziny. Nie zawsze jednak podejmuje pracę zawodową z konieczności. Część, swoim zarobkiem chce po prostu zwiększyć dochód rodziny, osiągnąć wyższy poziom życia, bardziej atrakcyjnie spędzać urlop w kraju lub za granicą, albo też chodzi o lepsze zaspokajanie potrzeb dzieci, przede wszystkim zapewnianie im lepszego startu w życie. Praca zawodowa kobiety daje jej także szansę wejścia w środowisko, zaangażowania się w problemy pozaosobiste, pozarodzinne, co jest potrzebne dla rozwoju jej osobowości. Praca stwarza dzisiaj coraz to większe możliwości dla rozwoju uzdolnień, wzbogacania doświadczeń, rozwoju inicjatywy, poszerza wiedzę, daje też okazję do ofiarności i rozwijania poczucia odpowiedzialności.

Praca zawodowa matki-żony wiąże się zatem nie tylko z sytuacją materialną rodziny, ale coraz bardziej osobistymi zamiłowaniami i dążeniami kobiety, z jej wyobrażeniem o własnej wartości, godności i pozycji społecznej. Istnieje jednak wiele czynników skłaniających żonę-matkę do pozostania w domu. Przez ciążę, poród i opiekę nad dzieckiem, szczególnie w pierwszym okresie, kobieta powinna bezwzględnie pozostać w domu. Dziecko potrzebuje wtedy trwałej obecności matki, a ponadto ciąża, zwłaszcza w ostatniej fazie, a następnie małe dziecko tak mocno wyczerpują kobietę, że nie jest ona w stanie być pełnoprawną pracownicą. Choć obydwie te role są ważne, to w pewnych okresach życia kobiety jedna z tych ról powinna mieć zdecydowane pierwszeństwo.

Analiza osobistej, rodzinnej, społecznej sytuacji dzisiejszej kobiety prowadzi do stwierdzenia, że upowszechnia się wzór kobiety łączącej rolę żony, matki i pracownicy zawodowej.

Przemiany jakie dokonują się w rodzinie prowadzą do demokratyzacji stosunków wewnątrzrodzinnych poszczególnych członków rodziny. Zdecydowanie już dzisiaj można stwierdzić, iż współcześnie zmniejszył się autorytet i zakres władzy męża i ojca w rodzinie, jednocześnie zaś wzrosła społeczna i zawodowa pozycja polskich kobiet. Z jednej strony zmniejszyła się jej zależność od męża i to nie tylko w sferze materialnej ale i osobowej, z drugiej zaś strony dowodząc swych kompetencji zawodowych, kobieta nabrała pewności siebie i poczucia własnej wartości. Na tej to podstawie kształtują się obecnie jej relacje z mężem, dla którego staje się ona równą partnerką we wszystkich sferach życia, zarówno społecznego jak i rodzinnego. Jednak nie obejmuje to rodzin zamieszkujących środowisko wiejskie, zwłaszcza rodzinnych form prowadzenia gospodarstwa rolnego, hodowli zwierząt i przetwórstwa produktów rolnych. W tym typie rodzin występuje na ogół tradycyjny podział ról i zadań podejmowanych przez matki i ojców.

Przemiany te znajdują odzwierciedlenie w postawach społeczeństwa polskiego względem poszczególnych modeli rodziny. Z badań M. Fuszary (Fuszara 2007: 13), przeprowadzonych w 2004 roku, wynika że Polacy coraz częściej opowiadają się za modelem partnerskim rodziny, to jest takim, w którym mąż i żona mniej więcej tyle samo czasu przeznaczają na pracę zawodową i oboje w równym stopniu zajmują się domem i dziećmi. Znacznie zmalało, na przestrzeni 10 lat, poparcie dla tradycyjnego modelu rodziny, czyli takiego, w którym tylko mąż pracuje zawodowo, a żona zajmuje się domem, dziećmi, organizacją życia towarzyskiego. Natomiast poparcie dla modelu mieszanego, w którym oboje małżonkowie pracują zawodowo, ale mąż więcej czasu poświęca na pracę zawodową, a żona oprócz pracy zawodowej zajmuje się domem i dziećmi, jest na tym samym poziomie (patrz tabela 2).

Przemianom uległ także model dzietności polskich rodzin. W 1990 roku współczynnik dzietności wynosił 2,0, natomiast w 1996 roku – 1,6,l obecnie wynosi około 1,29. Zmianie uległ też wiek, w którym kobiety decydują się na dziecko. Obecnie wynosi on 25 – 29 lat, podczas gdy wcześniej utrzymywał się na poziomie 20 – 24 lata. Rola matki jest coraz częściej traktowana jako równoległa do roli żony, a posiadanie dziecka jest coraz częściej wyborem niż koniecznością wynikającą z roli żony lub niezależnej finansowo kobiety.

W niektórych obowiązkach zwiększył się udział mężów między innymi w zakresie wykonywania: codziennych zakupów, sprawowania opieki nad osobami kalekimi, przewlekle chorymi, odrabiania lekcji z dziećmi, załatwiania spraw urzędowych, wyrzucania śmieci, zlecania usług oraz przygotowywania opału (Kawula 2005: 97). Aktywność zawodowa nie wpływa na zmianę aktywności kobiet zamężnych w podstawowych czynnościach gospodarczych w obrębie domu – w tym racjonalnie podejmowanych zadań opiekuńczo-wychowawczych wobec dzieci.

Narastaniu znaczenia kobiety w społeczeństwie i zmianie jej pozycji w rodzinie towarzyszy tendencja maskulinizacji kobiety, która chce we wszystkim dorównać mężczyźnie, dowieść swej równości zarówno w sferze ekonomicznej , społeczno-politycznej, jak też seksualnej. Podejmuje ten wysiłek często ze stratą dla wielu sprawowanych przez siebie ról, a także ze stratą dla własnej osobowości. Ponadto tendencji tej towarzyszy zjawisko feminizacji mężczyzny, polegające na tym, że podejmuje on role tradycyjnie uznawane za kobiece i łączone z jej właściwościami.

Zakończenie

Współczesnemu człowiekowi trudno jest sobie wyobrazić życie bez rodziny, jednak nie można zaprzeczyć, że obserwujemy dzisiaj przemiany zmierzające w kierunku zaniku tradycyjnych form wzorców życia małżeńsko-rodzinnego, wynikających z różnic płci. Słabnie zapotrzebowanie na męską siłę fizyczną, rośnie zaś zapotrzebowanie na kobiecą zaradność i zręczność komunikacyjną.

Człowiek współczesny musi zdać sobie sprawę, że to właśnie rodzina jest środowiskiem inspirującym ludzi do poszukiwania dróg wypełniania swojego potencjału, a nie formą ograniczania wolności. Widać to najwyraźniej poprzez wykształcenie się nowego modelu rodziny, opartego na równości współmałżonków.

Bibliografia

1. Bourdieu, P. 2004. Męska dominacja. Warszawa: „Oficyna Naukowa”.
2. Chołaj, H. 1998. Transformacja systemowa w Polsce: szkice teoretyczne. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
3. Dmochowska, H. (red.). 2003. Powiaty w Polsce. Warszawa : GUS.
4. Field, D. 1999. Osobowości rodzinne. Warszawa: Oficyna Wydawnicza LOGOS.
5. Fuszara, M. 2007. Kobiety w polityce. Warszawa: Wydawnictwo Trio.
6. Graniewska, D. 1979. Awans zawodowy kobiet a fazy życia rodzinnego. Warszawa: IPiSS.
7. Kawula, S. 2005. Kształty rodziny współczesnej. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
8. Turner, J. 2006. Struktura teorii socjologicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
9. Warzywoda-Kruszyńska, W., P. Szukalski. 2004. Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie polskim. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

MS

Redakcja strony

www.mojasocjologia.pl