Wołomin jako miasto liczy ponad 100 lat, jednak jego początki sięgają, zdaniem badaczy, XV wieku. W okolicach Wołomina toczyły się liczne walki narodowowyzwoleńcze podczas powstania kościuszkowskiego, listopadowego i styczniowego. W czasie II wojny światowej działał tu prężnie ruch oporu, a w 1944 roku rozegrała się w okolicach miasta największa bitwa pancerna na ziemiach polskich.

Osada Wołomin (XV-XIX wiek)

Można przypuszczać, że Wołomin powstał w XV wieku. W latach 1428-1501 występuje on pod nazwą Zacięciwa. Natomiast w połowie XVI wieku istniała tutaj wieś, należąca do Jana de Volumine (Wołumiński), składająca się z 11 domów i około 70 mieszkańców. Powstanie Wołomina wiąże się z ogólną akcją kolonizacyjną na terenie wschodniego Mazowsza.

Osadnicy i ich zajęcia

Znalezienie osadników na tereny położone wśród leśnych bezdroży, nie było sprawą łatwą. Panowie gruntowi stosowali liczne zabiegi, żeby podołać temu wyzwaniu, m.in. ofiarowanie „pomocnego” na zagospodarowanie, czy „załogi” w postaci wołu, ponadto zwalniano ich ze świadczeń wobec dziedzica na kilka lat.

Gospodarka leśna odgrywała znaczącą rolę w życiu mieszkańców Wołomina. Zbyt na rynku Pragi i Warszawy miał zagwarantowany produkowany tutaj miód, wosk, a także skóry zwierzęce, smoła czy drewno na krycie dachów. Natomiast podmokłe łąki wykorzystywano do hodowli bydła.

W 1526 roku, po włączeniu Mazowsza do Korony, Wołomin był nadal wioską drobnoszlachecką, której 24% ludności składało się ze szlachty. Wieś i folwark leżały w niedostępnej okolicy, wśród lasów i bagien. W okolicach grasowali zbójcy, stąd wzięło się przysłowie „wolę omiń”, według niektórych źródeł dające wiosce nazwę.

Pomimo trwającej cały XVI wiek i połowę XVII akcji kolonizacyjnej wschód pozostawał najsłabiej zaludnioną częścią Mazowsza. Pod koniec XVI wieku żyło tutaj 5-10 osób na 1 km2.

Walka i pokój

Liczne wojny i walki XVII wieku omijały okolice Wołomina, aż do wielkiej bitwy stoczonej pod Warszawą 28-30 lipca 1656 roku, pomiędzy armią polską, a szwedzko-brandenburską. Jednak znaczne zniszczenia pozostawiła po sobie dopiero wielka wojna północna i wojska szwedzkie Karola XII. 27 marca 1703 roku Szwedzi zajęli Okuniew. Wtedy zaskoczył ich podjazd litewski. Podczas walk spalono miasteczko, a król szwedzki ledwo uszedł z życiem.

W wieku XVII i XVIII w wiosce Wołomin niewiele się zmieniło. Nieurodzajne grunty nie zapewniały wysokich plonów, tak więc warunki dla osadników nie były najlepsze. Ludność wioski, odizolowana od świata przez uwarunkowanie naturalne, żyła własnymi sprawami, w prymitywnej gospodarce rolniczo-leśnej.

Dopiero długi okres pokoju po wojnie północnej zmienił ten stan rzeczy. Kobyłka w której powstał wielki ośrodek produkcyjny, przeżywała swoje dni chwały. Pod koniec XVIII wieku miasteczko nabył hrabia Aleksander Unruch, który założył tutaj wytwórnię mydła i gorzelnię. Pomyślnie rozwijał się w tym czasie również Radzymin.

Mała wioska Wołomin nadal była własnością Wołumińskich, później przeszła w ręce Nakwaskich, by w 1794 roku nabył ją Wawrzyniec Meyer.

Podczas powstania kościuszkowskiego odznaczyło się znacząco miasto Kobyłka. Najpierw podczas insurekcji warszawskiej w kwietniu 1794 roku, potem zaś na jesieni tego samego roku, kiedy miała miejsce walka powstańców z wojskami carskimi (zob. więcej na ten temat w Dzieje Wołomina i okolic, Leszka Podhorodeckiego, strony 50-55).

Trzeci rozbiór Polski

W wyniku trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku, okolice Wołomina podzielono pomiędzy Prusy (Kobyłka, Ząbki), a Austrię (Wołomin, Radzymin). Upadła zniszczona podczas bitwy Kobyłka, którą dodatkowo zdziesiątkowały epidemie. Wołomin zaś stracił rynek zbytu w postaci Warszawy i stał się przygraniczną wsią zaboru austriackiego.

Sytuacja w Europie szybko się zmieniała na skutek zwycięstw Napoleona i Legionów Polskich. W 1806 roku wojska francuskie wkroczyły na Mazowsze, a w 1807 na mocy traktatu pokojowego z Tylży powstało Księstwo Warszawskie. Wołomin i Radzymin pozostawały nadal we władzy Austrii.

W 1809 roku wybuchła wojna austriacko-francuska. W nocy z 25 na 26 kwietnia 1809 roku grupa gen. Jana Henryka Dąbrowskiego zaatakowała batalion piechoty austriackiej, obsadzony w Radzyminie. Walka trwała do rana, kiedy to zaborcy zostali zmuszeni do ucieczki. Ścigano ich do lasów pomiędzy Nadmą i Wołominem. Austriacy stracili w walce około 200 ludzi, zabitych i rannych, a 130 żołnierzy dostało się do niewoli.

W rezultacie zwycięstw wojsk francuskich i polskich znaczna część Galicji weszła do Księstwa Warszawskiego, w tym Wołomin i jego okolice. Po upadku Napoleona Wołomin stał się częścią Królestwa Polskiego.

W latach 1815-1830 powiat stanisławowski, do którego należały także okolice Wołomina, pozostawał najsłabiej uprzemysłowionym i najbardziej zacofanym powiatem na Mazowszu. Wyjątek w tym względzie stanowił tylko Radzymin. W 1828 roku nowy dziedzic Ludwik Meyer zbudował w pobliżu wsi Wołomin murowany dworek, a także podejmował próby unowocześniania gospodarki rolnej w swoich włościach.

Czasy powstań narodowych

Powstanie listopadowe

Powstanie listopadowe w 1830 roku nie ominęło również okolic Wołomina. W Okuniewie między 8 a 14 lutego 1831 roku znajdowała się kwatera główna wojsk polskich, a w rejonie Radzymina i Nieporętu skoncentrowane zostały oddziały gen. Antoniego Giełguda. Po upadku powstania znaczna część szlachty z okolic Wołomina straciła majątki.

W końcu 1851 roku władze carskie podjęły decyzję o budowie linii kolejowej na trasie Warszawa-Petersburg, która miała przechodzić przez Ząbki, Zieleńce (Zielonka) i Wołomin. Oddano ją do użytku w 1862 roku, a pierwszy przystanek usytuowany w Wołominie miał ogromny wpływ, na jego dalszy rozwój.

Dobra Ludwika Meyera rozdzielono na dwie części. 17 morgów zajęto na rzecz kolei. Kolejne 165 morgów na terenie Sławka Meyer postanowił przeznaczyć na kolonię czynszową. W tym czasie, w całym Królestwie Polskim trwał proces zmiany pańszczyzny na czynsz.

Po przegranej wojnie krymskiej w narodzie polskim narastały nastroje rewolucyjne. Wiosną 1861 roku chłopi 24 wsi i 12 majątków powiatu stanisławowskiego odmówili odrabiania pańszczyzny. Niebawem też wybuchło powstanie styczniowe.

Powstanie styczniowe

Tereny Wołomina i Radzymina stanowiły dogodne miejsce dla walki partyzanckiej, ze względu na gęste zalesienie. Działały tu oddziały złożone z miejscowej ludności, a także odbywały się liczne potyczki z wrogiem. Między innymi, 16 lutego Kozacy zaatakowali oddział powstańczego naczelnika powiatu stanisławowskiego majora Józefa Jankowskiego. Pierwszy atak odparto, przy drugim Kozacy zajęli obóz, jednak silny kontratak powstańców zmusił ich do ucieczki. Walka powstańców i tym razem zakończyła się klęską i okresem terroru.

17 maja 1867 roku Ludowi Meyer sprzedał zadłużone dobra Wołomin i Krępe.

Nastąpiły zmiany administracyjne. Z części powiatu stanisławowskiego utworzono w 1865 roku powiat radzymiński. W 1872 roku obejmował on 309 wsi i osad oraz 99 folwarków i jedno miasto – Radzymin. Ludność powiatu wynosiła wówczas 44 942 osoby, w tym 4441 Żydów i 3155 protestantów. Powiat miał charakter rolniczy, a także dość dobrze rozwijała się hodowla.

Zmiany

Powiat radzymiński był zacofany, a ludzie żyli w bardzo złych warunkach. Szerzyło się pijaństwo, brakowało opieki lekarskiej, a przeciętna długość ludzkiego życia nie dochodziła do 20 lat. Przeciętna rodzina chłopska miała 5-7 dzieci. Ośrodkiem życia towarzyskiego i jedyną rozrywką była karczma.

Zaczęło się to zmieniać pod koniec XIX wieku, kiedy przemysł wielkokapitalistyczny upomniał się o ten dotychczas rolniczy powiat.

Pisarz i krytyk literacki Ferdynand Hoesick pisał w ten sposób o Wołominie:

„Z Wołominem mam najwięcej wspomnień wiejskich: to była ta wieś, która we mnie urobiła wyobrażenie o wsi polskiej, o jej poezji i mazowieckim krajobrazie, o ludzie polskim, o życiu na wsi, zarówno we dworze, jak w czworaku, wśród zabudowań dworskich, jak w zagrodzie włościańskiej, w karczmie i na plebanii, na targu lub na odpuście, w lecie podczas żniw lub w zimie podczas sanny. O wszystkim tym nabrałem rzetelnego pojęcia dopiero w Wołominie”

źródło: Dzieje Wołomina i okolic, s. 66.

Nowy dzierżawca Wołomina Gustaw Granzow okazał się człowiekiem przedsiębiorczym, snuł nawet wielkie plany o zakładach włókienniczych. 13 marca 1895 roku nabył dobra Wołominem. Natomiast Henryk Konstanty Wojciechowski kupił folwark i grunty Wołomin i Krępe 20 marca 1896 roku. Zarówno Ganzow, jak i Wojciechowski zabiegali o nabywców działek budowlanych.

Na początku XX wieku dziedzic Wojciechowski całkowicie zaniechał produkcji rolnej w folwarku, rozpoczął się dynamiczny rozkwit budownictwa mieszkaniowego i produkcji towarowej. W 1906 roku powstała piekarnia Karola Streicha i masarnie braci Ciuków, a także liczne piwiarnie i sklepiki. Turkiett zbudował wielki, drewniany zajazd „Pod Strzechą”. Powstały liczne restauracje, noclegownie i hotele, a także rozwinęło się budownictwo o charakterze masowym.

II wojna światowa

Od pierwszego dnia wojny, 1 września 1939 roku, nad Wołominem toczyła się zażarta walka powietrzna. W pobliżu Wołomina strąconych zostało kilka samolotów, zarówno Polskiej Myśliwskiej Brygady Pościgowej, jak i niemieckich Luftwaffe.

10 września Niemcy przeprowadzili nalot na miasto. Atakowało tylko kilka samolotów, toteż straty były niewielkie. Walki lądowe ominęły miasto. Doszło tylko do nielicznych potyczek z niemieckimi dywersantami, rekrutującymi się z okolicznych wsi, w których osiedlali się, od połowy XIX wieku, koloniści niemieccy.

Okupacja Wołomina

14 września Niemcy ostrzelali Wołomin, a następnie weszli do miasta. Rozpoczęła się okupacja. Wołomin znalazł się w dystrykcie warszawskim. 31 października 1939 roku gubernatorem dystryktu został Ludwig Fischer. Przyłączono powiat radzymiński do warszawskiego. Najwyższą władzę cywilną sprawował w nim Hermann Rupprecht, starosta powiatowy warszawski.

Wyraźnie pogorszyły się warunki bytowe ludności. Już podczas działań wojennych zabrakło w Wołominie chleba, mąki, ziemniaków i innych podstawowych produktów. W zimie zabrakło węgla. Ceny drastycznie poszły w górę. Koszty utrzymania do 1941 roku wzrosły 12-krotnie. 30 kwietnia 1940 roku zastrajkowało w cegielni w Kobyłce i w cegielni koło Radzymina, 40 robotników. 15 z nich aresztowano i wysłano na roboty do Niemiec.

Sytuacja budżetowa miasta była fatalna, w związku z czym burmistrza Drożdża zesłano do obozu koncentracyjnego. Większe zakłady pracy poszły pod niemiecki nadzór lub przestały w ogóle pracować.

Getto wołomińskie

Na jesieni 1939 roku Niemcy zaczęli przesiedlać Żydów wołomińskich do specjalnie wydzielonego getta. 4 czerwca 1942 roku, w wołomińskim getcie mieszkało 2 703 Żydów. W 1942 roku Niemcy rozwiązali problem żydowski. 5 października oddziały żandarmerii otoczyły getto i przystąpiły do wysiedlenia. Niedołężnych i opornych rozstrzeliwano na miejscu.

Zginęło około 416 osób, które pochowano na pobliskich gliniankach, zasypanych po wojnie podczas prac nad stadionem. Pozostałych popędzono pieszo do Radzymina, skąd trafili koleją do getta w Warszawie.

Ruch oporu

Ruch oporu na terenie Wołomina i okolic zapoczątkowała Organizacja Wojskowa „Wilki”. Organizatorem jej był por. Kazimierz Maliński „Niedzielski”. W końcu 1941 roku „Wilki” podporządkowały się Związkowi Walki Zbrojnej.

Na przełomie września i października 1939 roku powstała organizacja Komenda Obrońców Polskich. Jej inicjatorami na terenie Wołomina byli nauczyciele: Bolesław Pławski, Jerzy Zwinogradzki, Bolesław Bohusz, Jadwiga Markowska. W 1940 roku KOP liczył w Wołominie 100 osób.

W powiecie powstały jeszcze organizacje: Polska Niepodległa i Tajna Organizacja Wojskowa, jednak ich zasięg był niewielki. Wszystkie one przystąpiły do Związku Walki Zbrojnej.

Związek Walki Zbrojnej został utworzony 13 listopada 1939 roku przez rząd polski na emigracji gen. Wł. Sikorskiego. Miasto Wołomin stało się siedzibą Obwodu o kryptonimie „Rajski Ptak” i „Burak”. Zaczęto tworzyć kanały łączności.

24 kwietnia 1941 roku prawie cała komenda Obwodu została aresztowana. Aresztowano: Alfreda Kempinersa, Stanisława Jóźwiaka i Stanisława Krywko. Okazało się, że w organizacji działali szpiedzy. Jednego wytropiono w Mińsku Mazowieckim w 1942 roku, gdzie został zlikwidowany. Natomiast drugiego zabito przy ulicy Przejazd w Wołominie. Wszyscy aresztowani działacze ZWZ zostali zamordowani.

Komendantem Obwodu został mjr Henryk Dobrowolski, a w lutym 1942 roku mjr Witold Kitkiewicz „Marian”. Ostatnim komendantem obwodu był Edmund Nowak „Jog”.

ZWZ szybko się rozrastał, w lutym 1942 roku miał 632 członków, a 1 stycznia 1943 roku, już jako AK – 1984.

W mieście rozwijała się także działalność komunistyczna.

Rządy terroru

W skutek okupacji liczba ludności Wołomina zaczęła się zmniejszać. Żydów wywieziono do getta w Warszawie lub do obozu w Treblince. Polacy zaś byli wywożeni do obozów pracy, do Niemiec. Zwiększyła się też liczba zgonów naturalnych.

4 września 1943 roku oddział Schupo z Radzymina przeprowadził w Wołominie akcję przeciwko ruchowi oporu. Zatrzymano 31 osób. 6 listopada 1943 roku miała miejsce kolejna wielka obława na terenie Wołomina. Przeczesywano miasto od godziny 5 rano, a więźniów zwożono na rynek. W jej wyniku 34 osoby z Wołomina zostały rozstrzelane.

Ogółem, w drugiej połowie 1943 roku, w powiecie radzymińskim rozstrzelano 73 osoby, a 293 aresztowano. Wołomin i jego okolice należały do najbardziej terroryzowanych przez okupanta miejscowości.

Wołomin w Polsce Ludowej – pierwsze lata po wojnie

Po wyzwoleniu, pierwszym starostą powiatowym został Ludwik Tchorzewski z PPS. Rozpoczął także działalność w Wołominie i Radzyminie, Komitet Powiatowy i Komitet Miejski PPR.

W lutym 1945 roku w powiecie radzymińskim było 481 członków PPR. Wkrótce rozpoczął działalność Związek Walki Młodych, liczący w Wołominie w końcu 1944 roku 65 członków.

Wkrótce zaczął pełnić swoją funkcję również KP PPS. W wołomińskim KM PPS, przewodniczącym został Jan Zych, a potem Henryk Lewandowski. Przy KP PPS powstała Organizacja Młodzieżowa TUR.

Pierwszym burmistrzem Wołomina, w Polsce powojennej był Suchnicki, który niedługo pozostał na tym stanowisku. Jego miejsce zajął Brunon Dymowski. W mieście powstawały związki zawodowe, partie i stronnictwa: SL i SD, i związane z nimi ZWM RR „Wici”, organizacja młodzieżowa.

Ciężka sytuacja w kraju utrudniała działanie władzy ludowej. Zaczęły rosnąć ceny żywności, rozwinął się „czarny rynek”. System kartkowy nie wystarczał, do zaspokojenia podstawowych potrzeb.

Rozpoczęły działalność zakłady pracy i szkoły. Rok szkolny rozpoczął się w Wołominie 1 października 1944 roku, jeszcze pod ostrzałem dział niemieckich. Powstało Liceum Ogólnokształcące im. dr. Jana Sikorskiego.

20 marca 1945 roku z inicjatywy Janiny Martelińskiej i Heleny Wawrzonowskiej otworzyła podwoje Szkoła Handlowa, która pełniła swoją funkcję do 1977 roku.

Przemysł był własnością państwa. Jako pierwszą uruchomiono hutę szkła „Vitrum”, później elektrownię miejską, rzeźnię, rozlewnię mleka. W lipcu 1945 roku zaczęła pracę huta szkła „Praca” i Państwowe Fabryki Metalowe.

W kwietniu 1945 roku reaktywowano Klub „Huragan”, a także powstał klub sportowy „Turowianka”.

Ruch oporu

Na terenie powiatu radzymińskiego rozgorzała ostra walka polityczna. Na ruch oporu spadły dotkliwe represje, dowódcy AK, a także szeregowi żołnierze, zostali aresztowani. Ocaleli przeszli do podziemia. W sierpniu 1945 roku powstała antykomunistyczna organizacja „Wolność i Niezawisłość”, a także Ruch Oporu Armii Krajowej.

Wacław Bieniek z Jadowa został komendantem rejonu WiN. Zjednoczył oddziały podziemia w jedną, dobrze uzbrojoną grupę 30 ludzi. Oddziałem dowodził Bronisław Szyszka „Łysy”.

Reakcyjne podziemie prowadziło na terenie powiatu radzymińskiego działalność terrorystyczną. Mordowano działaczy PPR, funkcjonariuszy MO i UBP. Liczebność PPR gwałtownie zmalała.

Władza ludowa organizowała przeciwko tym grupom obławy. W największej z nich uczestniczyło 200 członków ORMO, 15 funkcjonariuszy KG MO i wielu milicjantów KW MO. W rezultacie do końca 1946 roku zlikwidowano w powiecie wołomińskim zbrojne podziemie.

Szeregi Polskiej Partii Robotniczej znowu się rozrosły. Działały też: Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Demokratyczne, ZWM, OM TUR, oraz 14 związków zawodowych. W 1947 roku rozpoczęła także działalność Liga Kobiet i Związek Młodzieży Demokratycznej. W 1949 roku burmistrzem został Nikander Niepostyn.

Przemysł

W 1949 roku Wołomin był miastem silnie rozwijającym się, rosła liczba ludności. Postępująca odbudowa Warszawy zapewniła miejsca pracy tysiącom mieszkańców Wołomina.

W 1952 roku w Zielonce rozpoczęła pracę cegielnia „Gigant”, natomiast w Nowej Wsi przystąpiono do budowy największych w Polsce Zakładów Stolarki Budowlanej. 1 lipca 1952 roku do Wołomina przyłączono: Nową Wieś i Lipiny Kąty.

W roku 1952 siedziba powiatu została przeniesiona z Radzymina do Wołomina.

Od podstaw zbudowano siedzibę Przedsiębiorstwa Elektryfikacji i Technicznej Obsługi Rolnictwa „ELTOR”. Zorganizowano Spółdzielnię Pracy „Pożyteczna” i „Współpraca”, a także rozbudowano Spółdzielnię Inwalidów.

Huty szkła połączono w Wołomińskie Zakłady Szklarskie, rozbudowano fabrykę wyrobów hutniczych, która zyskała nazwę Wytwórnia Form Hutniczych. Powstały także Zakłady Rejonowe Młynów Gospodarczych.

Drastycznie wzrosła liczba ludności, o 31% między rokiem 1950, a 1955. Do Wołomina zaliczano wówczas następujące dzielnice: Lipiny A, Lipiny B, Lipiny Kąty, Nową Wieś, Sławek, Sosnówkę, Wołomin, Wołomin – Wieś i Wołominek.

Dzięki zakładom pracy zniknęła plaga bezrobocia. Pomimo walki z inicjatywą prywatną, w Wołominie nadal dość silną pozycję zajmowały prywatne warsztaty rzemieślnicze i usługowe, w 1955 roku było ich 126.

Życie kulturalne miasta rozwijało się słabo. Jedyną większą placówką było kino „Hel”, a także działało kilka bibliotek i świetlic. Znacznie lepiej rozwijało się życie sportowe. Prym wiódł kolejowy klub sportowy „Huragan”, którego drużyna siatkarzy awansowała w 1964 roku do pierwszej ligi.

W 1967 roku w Nowej Wsi uruchomiono zakłady Przedsiębiorstwa Poszukiwań Naftowych i Gazu. Dla jego pracowników wybudowano osiedle przy ulicy Świerczewskiego, złożone z 15 bloków.

Wołomin w 2014 r. – galeria

Bibliografia

1. Kielak, Antoni i Leszek Podhorodecki. 1984. Dzieje osady Wołomin i jej okolic od XV w. do końca XIX wieku. W: Dzieje Wołomina i okolic. L. Podhorodecki (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
2. Podhorodecki, Leszek i Bogdan Kowalski. 1984. Rozwój Wołomina w Polsce Ludowej. W: Dzieje Wołomina i okolic. L. Podhorodecki (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
3. Sikora, Jan. 2000. Wołomin. Wołomin: Wydawnictwo Michalineum.