Ponad 130 lat temu w okolicach dzisiejszego Witaszkowa (woj. lubuskie) miejscowy rolnik odkrył kilkadziesiąt ozdób wykonanych ze złota. Wszystkie pochodziły z VI wieku p.n.e. i wiązane są z obecnością wojowniczego plemienia Scytów. Do niedawna na próżno próbowano ustalić dokładne miejsce znaleziska. Właśnie ukazała się publikacja rzucająca na to zagadnienie nowe światło.
Na skarb ważący blisko 5 kg składa się m.in.: tarczowata ozdoba, zawieszka, okucie gorytosu (sakwy na łuk i strzały) w kształcie ryby o ciele wypełnionym scenami polowań zwierząt drapieżnych, akinakes (krótki miecz scytyjski), okucia sztyletu oraz pochwy. Obecnie większa część zbioru przechowywana jest w berlińskiej kolekcji Antikensammlung. Naukowcy przypuszczali do tej pory, że kosztowności należały do jednego ze scytyjskich przywódców, który zginął w czasie walk z miejscową ludnością kultury łużyckiej.
Miejsca odnalezienia tego skarbu bezskutecznie poszukiwali archeolodzy polscy od czasu zakończenia II wojny światowej. W latach 2001-2004 w rejonie Witaszkowa odbyły się wspólne badania przeprowadzone przez Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Instytut Archeologii i Etnologii PAN i Urząd do spraw Archeologii Saksonii, kierowane przez prof. Zbigniewa Kobylińskiego i dr. Louisa Daniela Nebelsicka.
Opublikowana przez Fundację Archeologiczną z Zielonej Góry dwujęzyczna (angielsko – polska) książka prezentuje rezultaty wykopalisk, przeprowadzonych – jak się okazało – z sukcesem. Dzięki analizie archiwalnych dokumentów zachowanych w muzeach berlińskich i pracom terenowym, dokładnie ustalono pierwotne miejsce odkrycia skarbu. Jest to pole uprawne położone między dzisiejszymi wsiami Witaszkowo i Kozów.
W czasie badań wykopaliskowych odkryto m.in. obudowane kamieniami ceremonialne źródło, w którym znajdowało się kilkaset wyświecanych miseczek z tzw. omfalosem (wypukłym „pępkiem” w dnie), wzorowanych na greckich antycznych naczyniach rytualnych służących do spełniania libacji. Rytuał ten polegał na wylewania na ziemię cennych płynów, jako ofiar dla bóstw. Na terenie Polski tego typu znaleziska znane są jedynie z wyposażenia grobowego. W tym samym miejscu archeolodzy odkryli unikalne szklane paciorki, pochodzące zapewne ze stepów nadczarnomorskich. Teren w pobliżu źródła pokryty był brukiem kamiennym i warstwą spalenizny. Zachowały się też relikty drewnianego pomostu prowadzącego od tego rozległego paleniska do źródła.
Analiza metalograficzna złotych przedmiotów wchodzących w skład skarbu dowiodła, że nie były one nigdy używane, natomiast noszą ślady ognia. Zdaniem badaczy, wszystko wskazuje na to, że było to miejsce kultu bóstw wodnych. Odbywały się tam się rytuały obejmujące libacje oraz palenie, a następnie składanie w źródle cennych przedmiotów. Wśród nich znalazł się też „skarb z Witaszkowa” ofiarowany przez Scytów w formie daru dyplomatycznego dla miejscowych wodzów – przypuszczają badacze. To kolejne istotne ustalenie płynące z książki – Scytowie nie tylko niszczyli i rabowali, ale także starali się zapewnić sobie kontrolę dalekosiężnych szlaków handlowych poprzez nawiązywanie dobrych stosunków z miejscową ludnością.
„Odkrycie to pozwoliło nam odrzucić powszechnie dawniej panujące przekonanie, że +skarb z Witaszkowa+ stanowił łup wojenny zdobyty przez miejscową ludność w czasie starcia ze scytyjskimi najeźdźcami, bądź też grób wodza scytyjskiego” – podsumowuje prof. Kobyliński.
Książka „Kontekstualizacja skarbu z Vettersfelde/Witaszkowa. Badania archeologiczne na st. 2 w Kozowie na Ziemi Lubskiej” ukazała się dzięki finansowemu wsparciu ze strony Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Priorytetu 5 „Ochrona zabytków archeologicznych”. Redaktorem tomu jest prof. Zbigniew Kobyliński. Teksty do monografii przygotowali archeolodzy polscy, niemieccy i hiszpańscy. Publikacja zawiera pełny materiał źródłowy i wieloaspektową analizę wszystkich danych, zarówno archiwalnych, pozyskanych w czasie dawnych badań z końca XIX i początku XX wieku, jak i systematycznych badań z lat 2001-2004.
