Czy uczyć w szkołach filozofii? Jak nauczanie tego przedmiotu wygląda w polskiej szkole? Czy nauczyciele są przygotowani, aby uczyć filozofii na poziomie rozszerzonym? Instytut Badań Edukacyjnych sprawdził, jak ten przedmiot jest nauczany w polskiej szkole
Jak to robią inni
W niektórych krajach UE filozofia w szkołach odpowiadających naszemu gimnazjum i szkołom ponadgimnazjalnym jest nauczana obowiązkowo, tak się dzieje np. we Francji, Grecji, Portugalii, Hiszpanii czy Finlandii. W większości krajów jest przedmiotem fakultatywnym. Tak też jest w Polsce. Podstawa programowa nauczania ogólnego zakłada, że filozofię mogą wybrać uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. Ponieważ jest to przedmiot do wyboru, w podstawie programowej funkcjonuje jedynie w wersji rozszerzonej może być też w takim zakresie zdawany na maturze.
Badacze IBE postanowili sprawdzić, w ilu szkołach i w jaki sposób nauczany jest ten przedmiot. Okazało się, że w ubiegłym roku szkolnym na III i IV etapie filozofii uczono jedynie w 196 szkołach w całej Polsce (czyli 1,4 proc. szkół w skali kraju – na mapie ich rozmieszczenie). Przy czym 17% z nich znajduje się w samej Warszawie, 40% w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców. Najmniej tych szkół jest w gminach wiejskich – jedynie 4%.
Mapa. Rozmieszczenie terytorialne szkół, w których nauczana jest filozofia, w podziale na województwa oraz rodzaj szkół
W szkołach, w których w roku szkolnym 2013/2014 lub w ciągu kilku ostatnich lat była filozofia, przeprowadzono badanie ankietowe (maj-październik 2014 r.) z nauczycielami i dyrektorami i w obu przypadkach otrzymano z powrotem ponad 3/4 uzupełnionych ankiet. Dodatkowo w wybranych 15 placówkach przeprowadzono wywiady pogłębione. Dyrektorów pytano m.in. o sposób zorganizowania lekcji z filozofii, cele i motywacje przyświecające wprowadzeniu tego przedmiotu w ich szkole oraz przeszkody, które temu towarzyszą. Nauczycieli pytano o cele i motywacje związane z nauczaniem filozofii, stosowane metody nauczania, realizację podstawy programowej, a także o ich profil jako nauczycieli. Badanie zostało zakończone debatą ekspertów, która odbyła się w listopadzie 2014 roku.
Formy nauczania filozofii
Okazało się, że jedynie w 18 szkołach filozofia była przedmiotem nauczanym na poziomie rozszerzonym, czyli w sposób opisany w podstawie programowej. Na realizację takiego przedmiotu w podstawie wskazane jest minimum 240 godzin. Pozostałe szkoły postanowiły znaleźć inne rozwiązanie, np. prowadzenie filozofii jako przedmiotu uzupełniającego, kółka lub zajęć łączących ją z innymi dziedzinami. Jedynie w przypadku 15 proc. tych szkół zajęcia filozoficzne są nieobowiązkowe. W zdecydowanej większości są one obowiązkowe dla wszystkich uczniów lub grupy, której przypisano te zajęcia.
Kto jej uczy
W większości są to osoby, które ukończyły filozofię (103), ale też filologię polską (64), historię (19) i pedagogikę (8). Większość z tych osób ukończyła też studia podyplomowe (123). Wśród nauczycieli filozofii 39 ma stopień doktora, a 3 – tytuł doktora habilitowanego, przy czym wszyscy mają przygotowanie pedagogiczne (studia, studia podyplomowe bądź kursy). W zdecydowanej większości nauczyciele filozofii uczą w tej samej lub innej szkole jeszcze jakiegoś przedmiotu (najczęściej etyki lub języka polskiego).
Po co filozofia?
Na pytanie o motywacje wprowadzenia przedmiotu w ich szkole, dyrektorzy wskazywali zazwyczaj, że dzięki niej chcą kształtować u uczniów umiejętność logicznego myślenia, a także lepiej przygotować do wyzwań, które przyniosą w przyszłości studia. Wskazywane były też inne powody, jak tradycja szkoły, jej misja czy prestiż.
Zapytani o to samo nauczyciele wskazywali, że przedmiot ten kształci samodzielność myślenia, lepsze rozumienie świata, ludzi i samego siebie, twórcze myślenie, uwrażliwia moralnie, daje możliwość dociekliwości, a także uczy krytycznego stosunku do stereotypów. Dla nauczycieli jest ważne, aby dzięki nauczaniu tego przedmiotu wyposażać uczniów w umiejętności potrzebne do funkcjonowania we współczesnym świecie, czyli jak samodzielnie, logicznie i krytycznie myśleć. Warto dodać, że dla prawie ¾ z nich w nauczaniu tego przedmiotu ważne jest wykształcenie u uczniów wrażliwości moralnej.
Z takich powodów w wypowiedziach nauczycieli i ekspertów przewijał się nawet postulat wprowadzenia filozofii jako obowiązkowego przedmiotu dla wszystkich uczniów.
Jak uczą
Lekcje filozofii to w większości poszukiwanie odpowiedzi na zadane pytania lub postawione problemy. Ten aspekt wskazują nauczyciele jako wartościowy i atrakcyjny dla uczniów. Takie dyskusje, będące swoistym filozoficznym dociekaniem, wpływają, według nauczycieli, na uczenie krytycznego myślenia. Część pedagogów podkreśla również współpracę z nauczycielami innych przedmiotów we wprowadzaniu treści filozoficznych.
Rekomendacje
„Dobry kurs filozofii w zakresie podstawowym poszerza horyzonty myślowe i uczy samodzielnego myślenia – mówi dr Marcin Trepczyński prowadzący badanie. – Tego też oczekuje od filozofii większość dyrektorów i nauczycieli, którym udało się wprowadzić ją do swojej szkoły. Warto byłoby stworzyć ramy prawne, które ułatwiłyby to również innym szkołom. Badani nauczyciele wskazują też, że warto przyjrzeć się zapisom podstawy programowej, która przez wielu z nich jest oceniana jako zbyt obszerna”.
Raport z badania do pobrania ze strony eduentuzjasci.pl.
