Prakseologia – dyscyplina naukowa badająca ludzkie działanie w aspekcie jego sprawności i skuteczności. Problematyka należąca obecnie do prakseologii była poruszana od dawna przez socjologów, filozofów, prawników, ekonomistów i in. Nazwę „prakseologia” po raz pierwszy wprowadził Louis Bourdeau (1882) dla nauki o czynnościach, czyli w znaczeniu odmiennym od współczesnego. W 1890 r. Alfred Espinas jako pierwszy użył terminu „prakseologia” w sensie dzisiejszym (por. Woleński 1990: 83-84).
Prakseologia bywa nazywana także metodologią maksymalnie ogólną, to znaczy nauką zajmującą się metodami wszelkiego działania. Wynika to z faktu, że „integruje ona w aspekcie filozoficznym i metodologicznym odnoszące się do działalności ludzkiej wyniki takich nauk szczegółowych, jak psychologia, socjologia, ekonomia (…)” (Podsiad 2000: 662).
Jako samodzielna dyscyplina naukowa prakseologia osiągnęła swoją dojrzałą postać teoretyczną dzięki Tadeuszowi Kotarbińskiemu. W 1955 r. wydał on słynny Traktat o dobrej robocie, w którym dokonał syntezy nowej nauki, jednak o tematyce prakseologicznej pisał już od roku 1913 (por. Woleński 1990: 84). Sam Kotarbiński (2003: 63) tak pisze o prakseologii: „ma to być zatem nauka o działaniu, jakaś ogólna teoria działania, czynu, zachowania się sprawczego. Nie odbija się wszelako w nazwie ten punkt widzenia, z którego prakseolog, jako taki rozważa wszelkie działanie. A interesuje się on działaniami z punktu widzenia wymogów dobrej roboty, jako takiej, w uniezależnieniu od rozmaitych uczuciowych motywów postępowania i od wtórnych, przykrościowych czy też przyjemnościowych jego skutków. Ciekawe są dlań tylko walory techniczne działania, jego sprawność. Co zapewnia udatność czynu, kiedy robota jest ekonomiczniejsza, od czego zależy przybliżanie się do mistrzostwa itp. – oto problemy prakseologa”.
Główne zadanie prakseologii dotyczy sprawności działania. W „Abecadle praktyczności” Kotarbiński (2003: 5-6) określa istotę sprawności działania. Ocena sprawnościowa (praktyczna) dokonywana jest na podstawie skuteczności i ekonomiczności działania. Te działania są skuteczne, które prowadzą do określonego celu. Natomiast działanie jest ekonomiczne wtedy gdy charakteryzuje się wydajnością (ktoś więcej osiągnął od drugiego przy tym samym zużyciu zasobów) i oszczędnością (jeśli ktoś osiągnął tyle samo co inny, ale zużył mniej zasobów). Ideał sprawności osiągnie zatem ten, kto osiągnie cel przy gospodarnym zużyciu swoich zasobów. „Głównym zadaniem prakseologii jest uświadomienie, sformułowanie, uzasadnienie i systematyzacja zaleceń ogólnych i przestróg dotyczących sprawności działań, innymi słowy ich praktyczności . Charakteryzując jakiś rodzaj działania jako sprawniejszy lub mniej sprawny, jako mniej lub bardziej praktyczny, oceniamy w pewien sposób ten rodzaj działania. Ale to jest specjalna postać oceny. Można ją nazwać oceną użytkową, utylitarną, w przeciwieństwie do ocen emocjonalnych, wyrażających nasz stosunek uczuciowy do tego, co poddajemy ocenie. Czy ktoś postępuje uczciwie czy haniebnie, czy ktoś tańczy pięknie czy niezgrabnie, to nam dyktują pewne wzruszenia, których doznajemy w obliczu określonych rodzajów działań, natomiast ocenę sprawności, praktyczności ferujemy niejako na zimno, co nie przeszkadza temu, że pewne odmiany niesprawności mogą się nam nie podobać (np. niedbalstwo). Ale takie emocjonalne akcesoria nie zmieniają pozauczuciowego charakteru tego, o co idzie w gruncie rzeczy, gdy przedmiotem zastanowienia jest, czy ta a ta metoda prowadzi do obranego celu i czy prowadzi najkrótszą trasą” (tamże: 5).
Innymi słowy Kotarbiński uważał prakseologię za „(…) ogólną naukę o sprawności działań, która poszukuje warunków maksymalizacji sprawności oraz takich dyrektyw działania i usprawniania działania, które mają walor we wszystkich typach aktywności” (Powszechna Encyklopedia Filozofii 2007: 446).
Zdaniem Kotarbińskiego prakseologia (tamże):
- analizuje pojęcia niezbędne do charakterystyki typów działań, ich sprawności i ocen;
- systematyzuje formy działań (np. ze względu na sprawcę lub strukturę);
- formułuje, systematyzuje, uprawomocnia zasady „dobrej roboty” oraz ustala zakres ich obowiązywania;
- charakteryzuje i ocenia historycznie znane działania ludzkie oraz charakteryzuje i krytykuje metody aktualnie wykorzystywane w tych działaniach. Oceny prakseologiczne są utylitarne i dotyczą tylko sprawności działania (np. działanie jest oceniane ze względu na skuteczność /przybliżenie do celu/, ekonomiczność /wykorzystanie środków/). Prakseologia formułuje przestrogi i pozytywne zalecenia pozwalające unikać błędów czy zminimalizować niepożądane skutki działań;
- kształci kulturę prakseologiczną, uczy „dobrej roboty”.
Warto podkreślić, że „dobra robota” ma wymóg nie tylko prakseologiczny, ale też etyczny, gdyż obok sprawności ważne są godne motywy, sumienność i rzetelność.
Z prakseologią wiązano duże nadzieje praktyczne, „prakseologia miała przyczynić się do podniesienia na wyższy poziom wielu rodzajów działalności praktycznej, a głównie jakości gospodarowania. Praktyczny ruch prakseologiczny przejawiał się m.in. w różnych akcjach tzw. dobrej roboty (ruch DORO)” (Woleński 1990: 106). Jednak akcje te nie przyniosły oczekiwanych rezultatów.
BIBLIOGRAFIA
- Kotarbiński, Tadeusz. 2003. Prakseologia. Cz. II. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
- Podsiad, Antoni. 2000. Słownik terminów i pojęć filozoficznych. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax.
- Powszechna Encyklopedia Filozofii. 2007. T. 8. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu.
- Woleński, Jan. 1990. Kotarbiński. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”.
