Kontrola społeczna w najszerszym rozumieniu oznacza wszystkie mechanizmy uruchamiające lub wymuszające współdziałanie, utrzymujące porządek społeczny. Służy zachowaniu konformizmu wśród członków zbiorowości wobec określonych norm i wartości.
Jak zauważa Jacek Wódz (por. 2000: 46) schemat kontroli społecznej jest dość prosty. Na początku trzeba stwierdzić, że pewna zbiorowość ludzka wytwarza, przyjmuje i respektuje normy, w których zawarte są wzory zachowań uznawane za „swoje” przez członków zbiorowości. Zatem członkostwo w tej zbiorowości wiąże się z zachowaniem tych wzorów. Jeśli jednostka zachowa się niezgodnie ze wzorem zostanie to zauważone przez pozostałych członków zbiorowości. Gdy norma jest łamana (a jest ona istotna dla zbiorowości i jej zachowanie świadczy o przynależności do niej) wtedy zbiorowość podejmie kroki, aby naprowadzić jednostkę na właściwą ścieżkę, przymusić do respektowania wzoru. Ponadto zostaje wysłany sygnał do pozostałych członków zbiorowości, że zachowanie niezgodne z normą spotka się z reakcją ze strony zbiorowości.
Do podstawowych procesów kontroli społecznej należy proces instytucjonalizacji narzucający wzory postępowania i proces socjalizacji. Są to elementy kontroli wewnętrznej. Dopiero kiedy zawodzi kontrola wewnętrzna konieczne staje się zastosowanie mechanizmów kontroli zewnętrznej, operujących systemem sankcji, czyli kar i nagród (Szacka 2008: 163-164).
Kontrolę społeczną można podzielić na kontrolę nieformalną i formalną. Do pierwszej z nich należą wszystkie sankcje stosowane spontanicznie, na zasadzie zwyczaju, takie jak: pogarda, ostracyzm, wykluczenie lub działające na zasadzie sankcji pozytywnej: oznaki szacunku, wzrost prestiżu. Natomiast do kontroli formalnej należy zaliczyć prawo, przepisy zawarte w regulaminach, sankcje opierają się zaś na przymusie fizycznym, a ich egzekwowaniem zajmuje się wyspecjalizowany aparat (por. tamże: 165).
Zdaniem Sztompki (2004: 409) kontrola społeczna to system społecznych sankcji, stanowiący korektę nie w pełni udanej socjalizacji. Do formalnych agend kontroli społecznej należą: policja, prokuratura, sądy, więzienia. Natomiast nieformalne agendy kontroli społecznej to: rodzina, grupa rówieśnicza, sąsiedzi, środowisko zawodowe.
BIBLIOGRAFIA
- Szacka, Barbara. 2008. Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa.
- Sztompka, Piotr. 2004. Socjologia. Kraków: Wydawnictwo Znak.
- Wódz, Jacek. 2000. Socjologia dla prawników i politologów. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze PWN.
