Klasy społeczne – według Marksa klasę stanowi miejsce zajmowane w procesie produkcji. Również Weber stara się okreslić klasy poprzez ich położenie gospodarcze, klasa polega według niego na odmienności sytuacji względem rynku (por. Mendras 1997: 174-196).
Weber stwierdza, iż klasa jest to grupa ludzi w takiej samej sytuacji ekonomicznej lub rynkowej, znajdujących się w jednakowym położeniu klasowym. Z kolei położeniem klasowym nazwiemy typową szansę zaopatrzenia w dobra, zewnętrznej pozycji życiowej, wewnętrznego losu życiowego, związaną z posiadanymi dobrami i możliwościami ich wykorzystania (Weber 2002: 228).
Warunkiem koniecznym i wystarczającym istnienia klasy jest istnienie określonej pozycji własnościowo – płacowej (por. Kozyr-Kowalski 2004: 278).
Teoria klas społecznych według Marksa
Karol Marks (1818-1883) był niemieckim filozofem, który oparł swój program ideologiczny i polityczny na oryginalnej koncepcji na temat budowy społeczeństwa i jego rozwoju. Zdaniem Marksa człowieka wyróżnia z przyrody praca, a więc ekonomia pojmowana jako sposób produkowania i dystrybucji dóbr jest centralną dziedziną życia społecznego.
Człowiek realizuje siebie w pracy, w trakcie interakcji z innymi ludźmi. To dzięki niej ludzie wytwarzają dobra służące im do zaspokojenia potrzeb, nawiązują stosunki społeczne, tutaj kształtują się interesy i artykułują ideologiczne poglądy.
Jednak w którymś momencie historii praca stała się udręką, jest konieczna tylko do zdobywania środków do życia. Decydującą dla ekonomicznej pozycji ludzi jest własność, posiadanie dóbr, które mają niejednakową wartość. Najbardziej pożądane są te, które pomnażają swoją wartość przez ich używanie, czyli środki produkcji lub dobra kapitałowe. Te dobra to, np. maszyny, narzędzia, surowce, ziemia, zwierzęta hodowlane, czy pieniądze, które można na nie wymieniać.
Fakt posiadania lub nie tych dóbr dzieli społeczeństwo na dwa wielkie segmenty, na tych którzy te dobra posiadają i na tych, którzy ich nie posiadają, czyli na dwie klasy: klasę właścicieli (burżuazja) i klasę pracowniczą (proletariat).
Właściciel dysponuje monopolem miejsc pracy, a pracownik siłą roboczą, którą sprzedaje jako towar. Są więc sobie nawzajem potrzebni, ale też ich interesy są przeciwstawne. Właściciel żeby wypracować jak największy zysk musi jak najwięcej zabrać pracownikom. W ten sposób zawłaszcza „wartość dodatkową”, czyli różnicę między tym co pracownik wytwarza, a tym co otrzymuje w postaci pensji. Pracownik nie ma skutecznego sposobu przeciwstawienia się właścicielowi, który posiada monopol na miejsca pracy. W ten sposób kształtuje się relacja eksploatatorska między najemnym pracownikiem, a właścicielem.
System własności ma wpływ na kształtowanie się rozkładu innych, społecznie pożądanych dóbr: władzy, prestiżu, wykształcenia, zdrowia. Klasa właścicieli ma większe możliwości konsumpcyjne.
Zarówno po stronie właścicieli jak i klasy pracowników uruchomione zostają realne procesy grupotwórcze. Obiektywna wspólnota interesów to jedynie „klasa w sobie”, czyli zbiorowość statystyczna i kategoria socjologiczna. Na tym gruncie rodzi się świadomość wspólnych interesów i ich przeciwieństwo do interesów klasy przeciwnej. Zatem rodzi się „świadomość klasowa”. Wyłaniają się kategorie społeczne. Wspólna definicja sytuacji i identyfikacja przeciwników prowadzi do kontaktów w ramach swojej klasy, interakcji, i separowania się od klasy przeciwnej. Następnie pojawia się działanie zbiorowe, skierowane przeciwko klasie przeciwnej, tzw. „walka klas”. W tym momencie „klasa w sobie” przekształca się w „klasę dla siebie”.
Świadomość klasowa jest pobudzana przez działalność organizacyjną i polityczną. Dzięki niej możliwa jest rewolucja i obalenie kapitalizmu. Tylko nowy ustrój daje szansę na przezwyciężenie nierówności zrodzonych przez prywatną własność środków produkcji, a jest nim ustrój komunistyczny. Aby urzeczywistnić ten cel należy znieść własność prywatną, uspołecznić kapitał i zlikwidować podziały klasowe.
Twierdzenia Marksa na temat konfliktów klasowych można podsumować kilkoma twierdzeniami:
„(I) Im bardziej nierówny jest rozdział dóbr w systemie, tym większy będzie w nim konflikt interesów pomiędzy zbiorowościami dominującymi i podporządkowanymi.
(II) Im bardziej podporządkowane zbiorowości w systemie stają się świadome swych prawdziwych interesów zbiorowych, tym bardziej prawdopodobne, że będą one kwestionować prawomocność nierównego podziału rzadkich dóbr.
(III) Prawdopodobieństwo, że zbiorowości podporządkowane uzyskają świadomość swoich prawdziwych interesów zbiorowych rośnie, kiedy:
    (A) zmiany wprowadzane przez zbiorowości dominujące rozrywają istniejące stosunki pomiędzy zbiorowościami podporządkowanymi;
    (B) działania zbiorowości dominujących wywołują tendencje do alienacji;
    (C) członkowie zbiorowości podporządkowanych mogą komunikować sobie nawzajem swoje krzywdy (…);
    (D) zbiorowości podporządkowane mogą rozwijać jednoczące ideologie (…);
(IV) Im bardziej podporządkowane zbiorowości systemu są świadome swych zbiorowych interesów, w tym większym stopniu będą one kwestionować prawomocność rozdziału rzadkich dóbr i tym bardziej prawdopodobne, że zorganizują i zainicjują otwarty konflikt przeciwko dominującym zbiorowościom systemu, zwłaszcza gdy:
    (A) grupy dominujące nie potrafią ani jasno wyartykułować interesu zbiorowego, ani działać w swoim interesie zbiorowym;
    (B) upośledzenie grup podporządkowanych przechodzi z formy bezwzględnej w upośledzenie względne lub gwałtownie wzrasta;
    (C) grupy podporządkowane są w stanie rozwinąć strukturę przywództwa politycznego.
(V) Im wyższy jest stopień unifikacji ideologicznej członków zbiorowości podporządkowanych w systemie i im bardziej rozwinięta jest ich polityczna struktura przywództwa, tym bardziej prawdopodobne, że interesy i stosunki między zbiorowościami dominującymi a podporządkowanymi ulegną polaryzacji i staną się niemożliwe do uzgodnienia.
(VI) Im wyższy jest stopień polaryzacji pomiędzy dominującymi a podporządkowanymi, tym gwałtowniejszy będzie późniejszy konflikt.
(VII) Im gwałtowniejszy jest konflikt, tym większa strukturalna zmiana systemu i tym szersza redystrybucja rzadkich dóbr” (Turner 2006: 179).
BIBLIOGRAFIA
- Kozyr-Kowalski, K. 2004. Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo. Warszawa.
- Mendras, H. 1997. Elementy socjologii. Wrocław: „Siedmioróg”.
- Ritzer, George. 2004. Klasyczna teoria socjologiczna. Poznań: Zysk i S-ka.
- Sztompka, Piotr. 2004. Socjologia. Kraków: Wydawnictwo Znak
- Turner, Jonathan H. 2006. Struktura teorii socjologicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Weber, M. 2002. Gospodarka i społeczeństwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
