Arystoteles żył w latach 384-322 p.n.e. Urodził się w Stagirze na Półwyspie Trackim. Jego ojciec Nikomach był nadwornym lekarzem króla macedońskiego. W 367 r. Arystoteles przyjechał do Aten i wstąpił do Akademii Platońskiej, w której uczył się, a następnie nauczał przez dwadzieścia lat. Akademię opuścił dopiero po śmierci Platona. Nauczał w Assos w Azji. W 343-342 r. został powołany na nauczyciela Aleksandra Macedońskiego. Opuścił swojego ucznia dopiero wtedy gdy ten sprzeniewierzył się ideom panhelleńskim i rozpoczął pochód na Azję. Powrócił do Aten i założył szkołę wzorowaną na Akademii. Pod koniec życia opuścił Ateny i udał się do Chalkis, gdzie wkrótce zmarł (por. Tatarkiewicz 2011: 115-116).
Pisma Arystotelesa można podzielić na trzy grupy (por. tamże: 116-118):
- Pisma wydane przez niego samego, przeważnie dialogi, z których najważniejsze to Eudemos, Sofista, Polityk, Protreptyk i trzy księgi O filozofii. Z tej grupy pism zachowały się jedynie fragmenty.
- Materiały naukowe – z tej grupy prawie nic nie zostało, najwięcej zachowało się materiałów z badań zoologicznych. Znaleziono także część studium o państwie ateńskim.
- Opracowania naukowe, przeznaczone do użytku szkoły. Dzieła te nie zostały ostatecznie dokończone. Tworzą pięć grup: pisma logiczne (m.in. Kategorie, Hermeneutyka, Analityki, Topika, O sofizmatach), pisma przyrodnicze (m.in. Fizyka, Historia naturalna zwierząt, O duszy), pisma metafizyczne (Metafizyka), pisma praktyczne (m.in. Polityka), pisma poetyczne (Poetyka).
Arystoteles w swoich poglądach różnił się od Platona. Był zwolennikiem mądrości opartej na doświadczeniu. Uważał że do prawdy dociera się nie dzięki kontemplacji oderwanych od świata idei, ale poprzez obserwację faktów. Odszyfrowanie świata nie jest możliwie bez zajęcia się stroną empiryczną zachodzących przemian. Rzeczywistość jest dla Arystotelesa procesem. Wszystko znajduje się w ruchu i ulega zmianom. Zmiany jednak nie są czymś złym (jak u Platona), lecz dobrodziejstwem. Zmiana daje początek nowej sytuacji, umożliwia kreatywne tworzenie. Historia nie jest więc dla Arystotelesa regresem (por. Filipowicz 2002: 37-38).
Wszystko co istnieje charakteryzuje się dwoistością, ma materię i formę. O kształcie decyduje proces przenikania się materii i formy. Forma wydobywa z materii moc, umożliwiając proces stawania się, ujawnia telos rzeczy. Arystoteles rozwinął teleologiczną koncepcję istnienia. Uważał, że wszystko podporządkowane jest jakiemuś celowi i dokądś zmierza. Dążenie do tego aby stać się tym, czym się można stać, określa sens wszelkich przemian (por. tamże: 38-39).
Najwyższym celem ludzkości jest eudajmonia, „ona była tym konkretnym celem, który w jego etyce zajął naczelne miejsce, zajmowane w etyce Platona przez abstrakcyjną ideę dobra. Eudajmonia w rozumieniu Greków, była to doskonałość jednostki, czyli osiągnięcie tego optimum, jakie człowiek przy swojej naturze osiągnąć może. Stosując się do zwyczaju, ale za to narażając się na pewne nieporozumienia, można tłumaczyć wyraz ‘eudajmonia’ (…) przez ‘szczęście’” (Tatarkiewicz 2011: 131).
Dla Arystotelesa człowiek jest istotą stworzoną do życia w państwie, przy czym jest ono rozumiane jako niewielkie polis. Człowiek jest istotą z natury społeczną (zoon politikon) (por. Izdebski 1996: 33). Każde państwo jest wspólnotą, a każda wspólnota powstaje dla osiągnięcia jakiegoś dobra. Państwo jest najważniejsze i obejmuje wszystkie inne wspólnoty. Powstaje ono na drodze naturalnego rozwoju, dla umożliwienia dobrego życia. Człowiek jest z natury (natura to właściwość osiągana na końcu procesu tworzenia) stworzony do życia w państwie, a jeśli z własnego wyboru żyje poza państwem to jest albo „nędznikiem”, albo „nadludzką istotą” (por. Arystoteles 2010).
Zdaniem Arystotelesa człowiek jest zwierzęciem politycznym, jego losy rozstrzygają się w kontakcie z innymi, może stać się sobą jedynie poprzez współuczestnictwo. Jednostka odseparowana od innych nigdy nie stanie się człowiekiem. Dopiero w państwie jednostka może realizować pełnię swoich możliwości. Nie oznacza to jednak, że państwo jest tyranem jej coś narzucającym. Arystoteles krytykował w tym miejscu Platona, dla którego państwo powinno dążyć do jedności. Dla Arystotelesa jest ono wielością, powstaje poprzez powiązanie w większą całość mniejszych organizmów (rodziny, związki, towarzystwa itp.). Zadaniem państwa jest eliminacja mogących się pojawiać w związku z tym konfliktów (por. Filipowicz 2002: 40-42).
Arystoteles dzieli ustroje państwa na: właściwe (monarchia, arystokracja, politeja) i zwyrodniałe (tyrania, oligarchia i demokracja). Państwo powinno troszczyć się o cnotę i rządy prawa. Najlepsze jest państwo oparte na stanie średnim, gdzie bardzo bogaci i biedni są mniejszością, wtedy jest ono stabilne. Arystoteles jest zwolennikiem ustroju mieszanego. Najtrwalszym będzie ustrój powstały z zespolenia oligarchii i demokracji, czyli politeja, ponieważ satysfakcjonuje on ambicje wielkiej liczby ludzi, jak i nielicznych bogatych (por. tamże: 42-44).
Państwo jest doskonalsze od wspólnot niższego rzędu (rodzina i osada), ponieważ jest samowystarczalne i zdolne zaspokoić wszystkie potrzeby swoich obywateli, zarówno materialne jak też duchowe. „Celem państwa jest wychowanie wolnych obywateli i realizacja ich dobra – umożliwienie ludziom dobrego, godnego życia, pełnego radości z dóbr doczesnych i poszanowania wartości etycznych. Stąd też państwo powinno ograniczać nadmierne bogacenie się jednostek, m.in. przez wprowadzenie zakazu pobierania odsetek, dążąc i w tym zakresie do zachowania 'złotego środka’.
Stąd też najważniejszy dla państwa był stan średni, pośredni między bogatymi i masą ludu, złożony z rzemieślników i drobnych rolników: 'skoro więc panuje ugoda co do tego, że umiarkowanie i środek są najlepsze, to oczywiście i w zakresie posiadania będzie średnia własność bezwzględnie ze wszystkich najlepsza’. Ponieważ Arystoteles w żaden sposób nie odrzucał niewolnictwa, starając się znaleźć dlań naturalne wytłumaczenie, zadaniem państwa musiało też być utrzymanie podziału na wolnych i niewolników” (Izdebski 1996: 33).
BIBLIOGRAFIA:
- Arystoteles. 2010. Polityka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Filipowicz, Stanisław. 2002. Historia myśli polityczno-prawnej. Gdańsk: Wydawnictwo ARCHE.
- Izdebski, Hubert. 1996. Historia myśli politycznej i prawnej. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
- Tatarkiewicz, Władysław. 2011. Historia filozofii. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
