Św. Augustyn żył w latach 354-430. Urodził się w Północnej Afryce, w Tagasta w Numidii. Jego ojciec był poganinem, a matka chrześcijanką. Wychowywany przez matkę w chrześcijaństwie, odnosił się do niego niechętnie. Wyznawał manicheizm, potem przerzucił się na sceptycyzm akademicki. Na wiarę katolicką nawrócił się dopiero w wieku 33 lat, pod wpływem kazań św. Ambrożego. Augustyn został ochrzczony w 387 r., od 395 r. został biskupem Hippony (dzisiaj Annaba w Algierii). Określa się go jako ostatniego wielkiego Ojca Kościoła. Z zapałem bronił nauki Kościoła i zwalczał herezje występujące przeciwko Kościołowi, nawet te którymi sam wcześniej się interesował. Życie św. Augustyna przypadło w burzliwych czasach, gdy w Cesarstwie Rzymskim dokonywały się gwałtowne przemiany polityczne, gospodarcze i społeczne, a imperium rozpadało się pod naporem barbarzyńców (por. Izdebski 1996: 56; Tatarkiewicz 2011: 218).
Większość prac św. Augustyna pisana była w Afryce. Jego najważniejsze pisma to: (1) „Wyznania” (400 r.), przedstawiające jego stanowisko w formie pamiętnikarsko-modlitewnej, (2) traktat „O Trójcy” (400-410), prezentujący poglądy teologiczne, (3) „O państwie bożym” (413-426), zawierające poglądy historiozoficzne, główne dzieło św. Augustyna, (4) „Retractationes”, w którym streścił swoje pisma i skorygował je w duchu kościelnym (por. Tatarkiewicz 2011: 218).
O św. Augustynie mówiono, że nie było drugiego takiego, który byłby tak mało święty, a tak bardzo ludzki. Jego życie było burzliwe, a stanowiska i zainteresowania zmieniały się diametralnie: „koleje życia Augustyna były burzliwe, charakter niejednolity, namiętny i niepohamowany, umysł gwałtownie przerzucający się od stanowiska do stanowiska. Powiedziano o nim, że ‘u żadnego wielkiego myśliciela nie było takiej odległości między szczytami a najniższymi punktami, jaka była u Augustyna’, a także, że między świętymi Kościoła nie było takiego, który byłby tak mało święty, a tak bardzo ludzki jak on. Zmagała się w nim potrzeba czystej duchowości i płomienna zmysłowość, poczucie wyższości życia duchowego i potrzeba faktów uchwytnych i dotykalnych; walczył w nim filozof, wielbiciel autonomicznej kultury umysłowej, z chrześcijaninem, powolnym Kościołowi i jego dogmatom. To jeden, to drugi brał górę w Augustynie; toteż nie ma jednolitego systemu w jego pismach, nie ma go nawet w Retractationes, choć tam jeden ze składników jego umysłu ustąpił przed drugim. Za to jest w nich niezwyczajne bogactwo, z którego przez długie wieki czerpała filozofia chrześcijańska” (tamże).
Św. Augustyn był przede wszystkim teologiem. Nie starał się niczego wyjaśnić w oparciu o autorytet rozumu. Zdawał się na wiarę w bożą mądrość i prawdę objawioną. Nie był jednak przeciwnikiem filozofii. Augustyn starał się zneutralizować konflikt wiary i rozumu, które nie mogą być przeciwnikami, „rozum powinien uznać autorytet wiary, a wiara powinna korzystać ze wsparcia rozumu” (Filipowicz 2002: 84). Świat został stworzony przez Boga, który jest przyczyną wszystkiego. To nie ludzie wytyczają kierunek i nie ich poglądy o cnocie, sprawiedliwości decydują o losach państw. To nie ludzie tworzą państw, lecz Bóg według porządku czasów, którym włada.
W swoim głównym dziele pt. „O państwie bożym” św. Augustyn przeciwstawia sobie dwa porządki: państwo Boże i państwo ziemskie, które ze sobą walczą. Pierwsze z nich pochodzi od Abla, proroków i Chrystusa, natomiast drugie od Kaina, wschodnich despotów, Greków i Rzymian. Państwo ziemskie wyrosło ze złej natury człowieka, skażonej przez grzech pierworodny. Państwo Boże to wszyscy żyjący i zmarli obdarzeni łaską Boga, dzięki której czynią dobrze. Jest to twór idealny, bliski wizji Platona doskonałego świata pozaziemskiego. Idealnym przeciwieństwem jest dla niego „państwo szatana”, czyli zbiór potępionych, żyjących i umarłych grzeszników. Końcem walki tych dwóch porządków będzie wieczne szczęście wybranych, należących do państwa Bożego i wieczne zatracenie potępionych (por. Izdebski 1996: 57).
W każdym realnie istniejącym państwie, bliskim państwu ziemskiemu żyją zarówno potępieni jak i wybrani. Człowiek staje się dobry jedynie z woli Boga, więc państwo nie może oddziaływać na złych, aby Ci zmienili swoje postępowanie. Może natomiast ich karać, aby zapewnić minimum bezpieczeństwa i pokoju. „Państwo powstało tylko ze względu na skutki grzechu pierworodnego i istnieje ono z powodu tego grzechu (propter peccatum). Musi ono być z tego powodu ‘biczem Bożym’; by odstraszać, może nawet stosować represję na oślep. Państwu wolno się przeciwstawić tylko w jednym przypadku – gdy działa ono w wyraźnej sprzeczności z prawem Bożym. Było dość oczywiste, że stwierdzenie tej sprzeczności mogło należeć tylko do Kościoła” (tamże).
Św. Augustyn (O państwie bożym) pisze o państwie ziemskim i państwie bożym w ten sposób: „dwie miłości więc powołały dwa państwa: miłość własna, posunięta aż do pogardy Boga, powołała państwo ziemskie; miłość Boga zaś posunięta aż do pogardzania sobą, powołała państwo niebieskie.
Pierwsze szuka chwały w sobie, drugie w Panu. Bo pierwsze pragnie ją zdobyć u ludzi, dla drugiego zaś najważniejszą chwałą jest świadek jego sumienia, Bóg. Tamto w chwale własnej podnosi głowę; to mówi do swojego Boga: ‘Ty jesteś moją chwałą’. Tamto w osobach władców swych lub w ujarzmionych przez siebie narodach opanowane jest przez żądzę panowania; w tym wszyscy służą sobie w miłości wzajemnej: przełożeni sprawując pieczę, a poddani okazując posłuch. Tamto miłuje moc swoją w swych możnych, to powiada do Boga swego: ‘Będę Cię miłowało, Panie, mocy moja!’”.
Augustyn położył podwaliny pod nową chrześcijańską filozofię. Cała jego koncepcja była oparta bardziej na zaufaniu do wiary niż rozumu i doświadczenia. Sformułował oryginalne poglądy filozoficzne i jako twórca poglądu na świat stanął obok Platona, Arystotelesa i Demokryta. Dopiero św. Tomasz z Akwinu przeciwstawił tradycji augustyńskiej nowy typ filozofii chrześcijańskiej, bardziej zbliżonej do filozofii starożytnej. Św. Augustyn miał niewielu bezpośrednich następców, a mimo to był najbardziej wpływowym myślicielem chrześcijaństwa. Można mówić o trzech najważniejszych nawrotach augustynizmu: za Karolingów w VIII i IX w., w XIII w. jako reakcja przeciwko arystotelizmowi i w XVII w. po Reformacji (por. Tatarkiewicz 2011: 227-229). Przekonanie o złej naturze człowieka św. Augustyna przejął Tomasz Hobbes, pierwszy myśliciel, który operował kategoriami w pełni świeckimi (Izdebski 1996: 58).
BIBLIOGRAFIA
- Augustyn. O państwie bożym (fragmenty), http://staropolska.pl/tradycja/sredniowiecze/sw_augustyn_o_panstwie.html (13.07.2012).
- Filipowicz, Stanisław. 2002. Historia myśli polityczno-prawnej. Gdańsk: Wydawnictwo ARCHE.
- Izdebski, Hubert. 1996. Historia myśli politycznej i prawnej. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
- Tatarkiewicz, Władysław. 2011. Historia filozofii. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
){kind=link}