Kultura polityczna – pojęcie to funkcjonuje w języku potocznym już od XVIII w. W latach 60-tych G. Almonda i S. Verba wprowadzili je do politologicznych badań porównawczych, prowadząc badania dotyczące form aktywności politycznej w różnych państwach. Uznano, że polityka jest częścią wytworów życia społecznego, dlatego jest częścią kultury. W latach 70-tych kulturę polityczną traktowano już jako element kultury w pełnym tego słowa znaczeniu, tzn. ogółu materialnych i niematerialnych wytworów życia społecznego. Rozszerzono pojęcie o takie elementy jak: instytucje polityczne, system socjalizacji politycznej (por. Leksykon politologii 1995: 182-183).
Jerzy J. Wiatr (1999: 189) nawiązując do definicji wprowadzonej przez Gabriela Almonda określa kulturę polityczną jako „(…) ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli. Do kultury politycznej zaliczamy więc:
- wiedzę o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie nimi;
- ocenę zjawisk politycznych, sądy wartościujące dotyczące tego, jak powinna być sprawowana władza;
- emocjonalną stronę postaw politycznych, jak na przykład miłość ojczyzny, nienawiść do wrogów;
- uznane w danym społeczeństwie wzory zachowań politycznych, które określają, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym”.
W Polsce pojęcie kultury politycznej wprowadzone i używane było już na początku XX wieku, jednak uczeni nie wyprowadzili wtedy naukowej definicji pojęcia i nie realizowali badań empirycznych zjawiska (Gralicki, Noga-Bogomilski 2004: 7).
Dla Webera, prekursora i twórcy socjologii polityki, kultura polityczna to sposób i styl uprawiania polityki. Wiązał ją głównie z zachowaniami polityków i ich etycznymi wyborami (Janowski 2002: 340). Autor najobszerniejszego w Polsce opracowania na temat myśli politycznej Webera – Marian Orzechowski tak pisze o jego sposobie podejścia do zagadnienia kultury politycznej: „(…) dla Webera kultura polityczna jest właśnie sposobem bycia ludzi – a przede wszystkim polityków – w sferze rzeczywistości politycznej, tworzących ją idei, instytucji, działań i stosunków społecznych (…) Eksponując kulturę polityczną tych, którzy politykę tworzą i uprawiają, poszukiwał odpowiedzi na pytania: jakie są i jaki powinny być stosunki między zwolennikami a przywódcami, jakie są i jakie powinny być sposoby ich postępowania?” (cyt. za: tamże).
Kultura polityczna może być także definiowana jako wytwór „(…) oddziaływania na świadomość, systemy, wartości, postawy i działania, zwyczaje, symbole, ceremonie i rytuały związane z udziałem w polityce wielorakich czynników – ideologicznych, politycznych, socjoekonomicznych, kulturowych” (Orzechowski 2010: 30).
Meyer (2007: 11) zauważa, że przedstawienie jednej definicji kultury politycznej, która tak różnie jest przedstawiana w nauce i życiu politycznym, jest niezwykle trudne. Proponuje jednak definicję roboczą, stanowiącą minimalny konsensus dla nauki o polityce. W sposób zwięzły stwierdza, że kultura polityczna obejmuje wartości, postawy i poglądy, jak również zachowania obywateli, które odnoszą się do świata polityki. Wartości to fundamentalne przekonania i dyspozycje do działania. Postawy dotyczą instytucji systemu politycznego, są słabiej utrwalone. Poglądy to najbardziej powierzchowna forma artykułowania ocen, preferencji.
Kultury polityczne można także określić jako pewnego rodzaju mieszanki powstałe pomiędzy biegunami, gdzie z jednej strony jest konsensus, adaptacja i identyfikacja, a z drugiej konflikt, opozycja, protest. Mogą się różnić poczuciem więzi z państwem i własnym narodem. Zachowanie obywateli może oscylować pomiędzy aktywnym zaangażowaniem a wycofaniem się (por. tamże: 13).
Jedną z pierwszych typologii kultury politycznej była ta zaproponowana przez G.A. Almonda i jego współpracowników. Wyróżnili trzy zasadnicze typy kultury organizacyjnej, biorąc pod uwagę nastawienie obywateli do polityki (por. Gralicki, Noga-Bogomilski 2004: 50-52):
- zaściankowa kultura polityczna (parafialna) – charakteryzująca się znikomą wiedzą wśród członków danej wspólnoty o systemie politycznym i brakiem zainteresowania działalnością polityczną. Typ kultury charakterystyczny dla wspólnot pierwotnych, występował w Europie we wczesnej fazie średniowiecza. Jeśli występuje obecnie we współczesnych systemach politycznych to stanowi marginalny sposób odnoszenia się do polityki, wynikający raczej z negowania systemu niż braku świadomości jak jest on uformowany;
- kultura polityczna podporządkowania (poddańcza) – ludzie posiadają świadomość wpływu systemu politycznego na ich życie, ale biernie podporządkowują się decyzjom władz i nie przejawiają chęci do aktywnego uczestniczenia w działalności politycznej. Brak jest osobistej inicjatywy i skłonności do indywidualnego angażowania się w sprawy polityki. Ten typ kultury występuje w systemach monocentrycznych (monarchie absolutne, państwa autokratyczne, systemy totalitarne). Może występować także w demokracjach, ale nie ma wtedy charakteru dominującego;
- kultura politycznego uczestnictwa (uczestnicząca) – występuje wysoka świadomość mechanizmów politycznych i wysoka skłonność do aktywności w polityce, sprawowaniu władzy. Uczestnicy systemu starają się wpływać na władzę przez przedstawienie własnego stanowiska, wysuwanie różnego rodzaju postulatów. Przejawiają zaangażowanie w proces artykulacji interesów politycznych. Typ kultury politycznego uczestnictwa staje się dominującym w rozwiniętych systemach demokratycznych.
Przedstawione powyżej typy kultury politycznej nie muszą występować jako jedyne w określonym systemie. Zwykle jednemu dominującemu typowi kultury towarzyszą inne, ale w mniejszym zakresie. Może też być tak, że wystąpi forma mieszana: „parafialno-poddańczy” lub „poddańczo-uczestnicząca”.
Warta odnotowania jest typologia przedstawiona przez T. Filipiaka (1999: 316-318), który wyróżnia trzy typy kultury politycznej: (1) kulturę polityczną mieszczańską, (2) kulturę polityczną totalitarną i autorytarną i (3) kulturę polityczną w społeczeństwie obywatelskim. Pierwszy z nich ukształtował się w społeczeństwie mieszczańskim, drugi występował najczęściej w ustrojach faszystowskich i militarystycznych, natomiast ostatni typ dotyczy społeczeństw demokratycznych, w których przestrzegane są prawa i wolności obywatelskie.
Można również mówić o wyodrębnieniu kultur poszczególnych części składowych systemu politycznego. W tym kontekście R. D. Putnam upominał się o badanie kultury politycznej elity, a Kenneth Jovitt zaproponował wyróżnienie trzech poziomów kultury politycznej: kultury politycznej elity, kultury politycznej reżimu i kultury politycznej społeczeństwa (por. Wiatr 1999: 190-191).
BIBLIOGRAFIA
- Filipiak, Teodor. 1999. Typologia kultury politycznej oraz zachowań politycznych. W: W. Jarmołowicz (red.). Pokolenia, kultura, polityka. Warszawa: Elipsa.
- Garlicki, Jan i Artur Noga-Bogomilski. 2004. Kultura polityczna w społeczeństwie demokratycznym. Warszawa: Fundacja Europea.
- Janowski, Karol B. 2002. Kultura polityczna. W: B. Szmulik, M. Żmigrodzki (red.). Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
- Leksykon politologii. 1995. Wrocław: atla 2.
- Meyer, Gerd. 2007. Kultura polityczna i demokratyzacja – podstawy, problemy, tezy. W: G. Meyer, S. Sulowski, W. Łukowski (red.). Kultura polityczna w Polsce i w Niemczech. Warszawa: Dom Wydawniczy ELIPSA.
- Orzechowski, Marian. 2010. Metamorfozy polskiej kultury politycznej. W: K. B. Janowski. Kultura polityczna Polaków. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
- Wiatr, Jerzy J. 1999. Socjologia polityki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
