Merkantylizm to doktryna ekonomiczna i polityczna „(…) zalecającą popieranie wywozu własnych towarów przy jednoczesnym ograniczaniu importu z myślą o zyskaniu w ten sposób nadwyżek złota. Merkantylizm jest zaliczany do teorii klasycznych” (Budnikowski 2006: 39).
Doktrynę merkantylistyczną można zrozumieć przede wszystkim na podstawie polityki prowadzonej w jej czasach. Merkantylizm jako okres w dziejach ekonomii trwał od połowy XV w. do połowy XVIII w. Była to epoka kupców, nazywana także kupieckim kapitalizmem. Na jej schyłek przypadły wydarzenia: początek rewolucji przemysłowej, rewolucja amerykańska, opublikowanie przez Adama Smitha Bogactwa narodów w 1776 roku. W tej epoce nasilił się handel zagraniczny, pojawiły się banki, kupcy mieli znaczące wpływy. Niektórzy ekonomiści utrzymywali wręcz, że służalcza postawa państwa w stosunku do interesów kupieckich jest czymś naturalnym (por. Galbraith 1991: 43-50).
Wśród powszechnie przyjmowanych przez merkantylistów dogmatów należy wymienić (por. tamże: 51-53):
- Negatywną postawę wobec konkurencji – kupcy jej nie lubili, natomiast akceptowali monopolistyczną kontrolę cen i towarów. Interesom kupieckim służyły bardziej ugody i porozumienia między sprzedawcami co do cen, przyznanie przez króla monopolu (np. na określony produkt) lub zakaz konkurencyjnej produkcji towarów w koloniach. Uważano, że co jest dobre dla „nas”, służy też interesom państwa.
- Istniało przekonanie o pozytywnym wpływie interwencji państwa na gospodarkę, wynikające z wpływów jakie kupcy mieli w państwie.
- Gromadzenie złota i srebra (szlachetnych kruszców) powinno być głównym celem indywidualnej i społecznej polityki, a państwowe przepisy powinny zawsze brać je pod uwagę. Wiąże się z tym przekonanie, że zawsze lepiej jest sprzedawać towary innym niż od nich je kupować (ograniczano eksport kruszców, wprowadzano cła i zakazy importu). Prowadzona była walka państw o korzystny bilans handlowy (nadwyżkę eksportu nad importem).
Czołowi zwolennicy doktryny pochodzili głównie z Anglii, Francji, Holandii i Niemiec. Różnili się między sobą w stosunku do wielu zagadnień, jednak co do kilku kwestii panowała wśród nich jednomyślność „(…) wszyscy dopatrywali się źródeł bogactwa każdego narodu w korzystnym kształtowaniu się jego bilansu handlowego, wszyscy wychodzili z założenia o celowości zwiększania przez każdy kraj zasobów różnego rodzaju kruszców i (lub) pieniędzy oraz wszyscy sugerowali stosowanie polityki ekonomicznej ułatwiającej osiągnięcie tych celów (np. ograniczanie importu za pomocą ceł czy kontyngentów ilościowych przewozu, promowanie eksportu przez udzielanie subsydiów). Jeśli przy tym w początkowym okresie merkantylizmu (nazywanego monetaryzmem lub bulionizmem) za główny cel uważano zwiększenie zasobów kruszców szlachetnych, to w okresie tzw. właściwego merkantylizmu kładziono nacisk przede wszystkim na celowość zwiększania zasobów zagranicznych pieniędzy (w tym złota i srebra)” (Misala 2000: 64).
W 1752 r. David Hume zwrócił po raz pierwszy uwagę na słabość koncepcji merkantylistycznych. W krytyce skoncentrował się głównie na skutkach dopływu złota do gospodarki, co doprowadziło go do sformułowania ilościowej teorii pieniądza. W 1776 r. do grona krytyków merkantylizmu dołączył Adam Smith, podważając przede wszystkim założenie, że handel międzynarodowy jest grą o sumie zerowej. Wychodząc od tej krytyki sformułował teorię kosztów absolutnych, która jest pierwszą całościową teorią wymiany międzynarodowej (por. Budnikowski 2006: 40). Uważa się, że to Adam Smith swoim atakiem na politykę gospodarczą zakończył erę merkantylizmu (por. Galbraith 1991: 57).
Do idei merkantylizmu powrócił na skutek wielkiego kryzysu (lata 1929-1933) J. M. Keynes, twierdząc że w warunkach kryzysu ekonomicznego niezbędne jest podejmowanie przez państwo działań korygujących wolny rynek.
BIBLIOGRAFIA
- Budnikowski, Adam. 2006. Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
- Galbraith, John K. 1991. Ekonomia w perspektywie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne.
- Misala, Józef. 2000. Korzyści z handlu międzynarodowego w świetle teorii. W: Międzynarodowe stosunku gospodarcze. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.). Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
