Procesy migracyjne stanowiły w dziejach ludzkości element stały, chociaż ich motywacje były różne, od poszukiwań pożywienia po ucieczkę przed działaniami zbrojnymi lub rozprzestrzeniającymi się chorobami. Były także sposobem na zaspokajanie ludzkiej ciekawości oraz potrzebą zmiany miejsca osiedlenia.
Problem migracji, chociaż „stary jak świat” co pewien czas staje się bardziej namacalny, zwłaszcza gdy dotyka emigrantów z Polski, szukających lepszych warunków życia poza granicami naszego kraju. Interesująca jest tutaj nie tyle ścieżka życiowa poszczególnych migrantów, ile wymiar ich pojedynczych decyzji, wpływających na wykreowanie konkretnych struktur instytucjonalnych, w postaci organizacji polonijnych – reprezentantów szerszych, polonijnych grup migracyjnych.
Ta ciekawość, w świecie nauki, nie jest niczym nowym. Polonia jako przedmiot badań, jeszcze w pierwszych latach XX w., znalazła się w obszarze zainteresowań socjologii, między innymi dzięki takim badaczom jak Florian Znaniecki i Józef Chałasiński. Szczególne miejsce w pracy naukowej pierwszego z nich, zajmowały procesy migracyjne, a prowadzone nad nimi badania stały się z czasem inspiracją do wypracowania metody naukowej pozwalającej w sposób obiektywny analizować życie emigrantów. Dotychczasowe przedstawianie jednostki żyjącej poza granicami jej kraju koncentrowały swoją uwagę na tym, co było widoczne, a co stanowiło zaledwie tło rzeczywistości społecznej w jakiej obracał się emigrant. Nowa metoda opierała się na odwołaniu do aspektu psychologicznego, subiektywnie zwerbalizowanego w listach, pamiętnikach i autobiografiach, stanowiąc obraz wewnętrznych stanów świadomościowych jednostki. Zatem „zewnętrzny” ogląd emigracyjnego życia (miejsce pobytu, życie w polskich enklawach, liczba grupy migracyjnej, czas trwania pobytu poza granicami Polski), został wzbogacony o ocenę „wewnętrzną” opartą na indywidualnych stanach świadomości badanych osób i subiektywnego postrzegania przez te osoby otaczającego świata. Całość badań została przedstawiona w klasycznym już dziele „Chłop polski w Europie i Ameryce”. Zaproponowana przez Floriana Znanieckiego metoda badawcza stała się początkiem nowego szlaku wytyczonego w ramach nauk humanistycznych, wiodącego do zdobycia obiektywnej i rzetelnej wiedzy na temat życia na emigracji.
Także prace Józefa Chałasińskiego, uważanego za kontynuatora myśli socjologicznej Floriana Znanieckiego, wniosły w swoim czasie wiedzę na temat organizacji szkolnictwa amerykańskiego, przedstawiły także tamtejszą problematykę społeczną, oraz rozwój i kształtowanie kultury amerykańskiej. W kręgu badań J. Chałasińskiego znalazły się również polskie kolonie robotnicze w południowym Chicago, pozwalające mianować tego socjologia do rangi „znawcy narodów”.
Zarówno pionierskie badania Floriana Znanieckiego jak i Józefa Chałasińskiego przyczyniły się nie tylko do zdobycia wiedzy na temat środowisk polonijnych, ale zainicjowały szereg badań nad tymi społecznościami, pozwalając na ich zaistnienie w świadomości zarówno samych badaczy, jak również wielu Polaków nie mających do tej pory dużego wyobrażenia na temat życia na obczyźnie. Tymczasem, im dalej emigranci żyli od swojej ojczyzny, tym silniej tworzyli ośrodki, które stanowiły namiastkę utęsknionego kraju. Ich cechą charakterystyczną były silne i zintegrowane ośrodki polonijne, własne parafie, więzi łączące z krajem i to co najważniejsze: świadomość bycia Polakiem, oraz kształtowanie tej świadomości wśród kolejnych pokoleń. W „enklawach polskości” pielęgnowano świadomość polskich korzeni, świadczących o zachowaniu pamięci o rodzicach, dziadkach i przodkach walczących o niepodległą Polskę, jej wolność i honor – wartości przekazywane kolejnym generacjom na drodze kulturowej transmisji międzypokoleniowej. Franciszek Wężyk istotę problemu przedstawił w kilku wersach wiersza „Oda do Polaków”:
„Polacy, zacne syny dzielnego plemienia,
Przed którymi butne wrogi czołem niegdyś biły,
Pokażcie, żeście godni dawnego imienia,
I przodków siły”.
Od czasu pionierskich badań nad życiem na emigracji, wiele się zmieniło. Dynamicznie zmieniająca się od czasów II wojny światowej rzeczywistość społeczna, wpływa również na ewolucję organizacji polonijnych, instytucji z definicji kształtującej propolskie postawy i pielęgnujące narodowe wartości, co w dobie integracji i globalizacji jest zadaniem trudnym. Coraz częściej, pomimo wielu wysiłków poszczególnych osób pragnących doprowadzić do konsolidacji swojej grupy etnicznej i wytypowania jej reprezentantów walczących o odpowiednie miejsce Polonii w strukturze społecznej kraju przyjmującego, podejmowane działania są mało efektywne. Organizacje polonijne tracą na znaczeniu, tymczasem ich ilość i siła interakcji są wyznacznikiem wielkości i poziomu zintegrowania Polonii, wskazującym na możliwości kulturowej transmisji międzypokoleniowej, czyli na zachowanie polskości poza granicami kraju. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż zmiany dokonujące się w ramach zorganizowanych struktur polonijnych zapewne mają różne natężenie w różnych ośrodkach emigracyjnych rozmieszczonych na całym świecie.
Współczesny emigrant coraz dalej odbiega od opisów z początków XX w. ukazujących Polaka żyjącego w swoistym skansenie. Coraz wyższe wykształcenie i kwalifikacje zawodowe, znajomość języka kraju przyjmującego oraz chęć szybkiej asymilacji, stworzyły emigranta o zupełnie innym, niż dotychczas znanym, ciężarze gatunkowym. W podjętych rozważaniach o życiu organizacji polonijnych, istotnym wydaje się fakt, iż współcześni emigranci znaleźli się poza granicami kraju niemal wyłącznie z powodów ekonomicznych, a ich pobyt poza ojczyzną nie wiąże się z zerwaniem kontaktów z bliskimi. Stałe połączenia satelitarne, czy to telefoniczne, czy też internetowe, zlikwidowały istniejącą jeszcze do niedawna barierę, blokującą możliwości komunikacyjne z Polską. Wszystko to, ma przełożenie na potrzebę integracji z innymi emigrantami, oraz uczestnictwo w życiu organizacji polonijnych.
Organizacje polonijne (jak również analogiczne – innych grup etnicznych) można uznać za jeden z najważniejszych szczebli rozwoju grup migracyjnych, który stał się efektem ewolucji od pierwszych wędrówek sprzed tysiącleci, aż po czasy współczesne. Stanowią one o sile grupy emigracyjnej, pozwalającej na trwanie przy własnych narodowych wartościach i ich pielęgnowaniu przez kolejne emigracyjne pokolenia. Istotą organizacji jest także dbałość o interesy własnej grupy etnicznej i jej reprezentowanie.
/AN/
