Państwo – termin ten nie jest rozumiany jednoznacznie. Dopiero w XVI w. zaczęto używać uniwersalnego oznaczenia, mogącego służyć opisaniu każdego państwa. Było to włoskie słowo la stato, pochodzące od łacińskiego status, które upowszechniło się we Francji, Niemczech i Anglii. W Polsce pojęcie państwa znane jest od XII w. Oznaczało władanie ziemią, władzę, panowanie: „była to więc własność ziemi, własność szlachecka, kasztelańska, okręgowy sąd pana feudalnego. W znaczeniu dzisiejszym termin państwo zaczęto przyjmować na ziemiach polskich od przełomu XVIII i XIX w. Do tego czasu państwo polskie określane było takimi nazwami jak: republika, rzeczpospolita, królestwo, korona, policja” (Sułkowski i Jakubowski 2002: 229).

Występuje wiele różnych definicji państwa. Do ważniejszych zalicza się m.in.: koncepcję Arystotelesa, trójelementową definicję państwa G. Jellinka, ujęcie katolickiej nauki społecznej, marksistowską wizję państwa (por. tamże: 229-230).

Arystoteles określał państwo jako wspólnotę (organizację) różnych grup ludzi niezbędnych dla jego istnienia. Państwo było wspólnotą równych obywateli posiadających podmiotowość polityczną. Dla jego istnienia byli jednak potrzebni również ludzie nie będący obywatelami (tzn. chłopi, rzemieślnicy, robotnicy).

Z kolei G. Jellinek stworzył definicję mającą szczególne znaczenie w prawie międzynarodowym. Według niego państwo można określić poprzez jego elementy składowe. Należą do nich: ludność, terytorium i władza najwyższa.

Katolicka nauka społeczna odwołuje się natomiast do poglądów św. Tomasza z Akwinu i traktuje państwo jako społeczność doskonałą, samowystarczalną, niezależną i samorządną. Wiąże się z tym fakt występowania porządku prawnego i chroniącej go władzy, co zapewnia pokój.

Celem państwa jest dobro wspólne. Odpowiedzialność za realizację dobra wspólnego jest racją istnienia władzy politycznej: „istotnie, państwo powinno gwarantować spójność, jednolitość i organizację społeczeństwa obywatelskiego, którego jest wyrazem, w taki sposób, aby dobro wspólne mogło być osiągane dzięki wkładowi wszystkich obywateli. Jednostka, rodzina, organizacje społeczne nie są w stanie same z siebie osiągnąć swojego pełnego rozwoju; wynika z tego konieczność istnienia instytucji politycznych, których celem jest udostępnianie ludziom niezbędnych dóbr – materialnych, kulturalnych, moralnych i duchowych – umożliwiających im prowadzenie prawdziwie ludzkiego życia. Celem życia społecznego jest dobro wspólne, możliwe do urzeczywistnienia historycznie” (Kompedium… 2005: 112).

Natomiast marksistowska koncepcja państwa mówi, że jest ono organizacją przymusową, która służy klasie panującej. Umożliwia panowanie jednej klasy nad drugą. O tej koncepcji będzie jeszcze mowa przy prezentowaniu kapitalistycznej teorii państwa.

Według Heywooda (2008: 108) można mówić o trzech sposobach rozumienia terminu państwo. Istnieje podejście: (1) idealistyczne, (2) funkcjonalistyczne i (3) organizacyjne. Pierwsze zostało zarysowane w pracach Hegla. Państwo jest tutaj etyczną wspólnotą, której fundamentem jest wzajemna solidarność. Podejście funkcjonalistyczne zwraca się ku instytucjom państwowym. Państwo stanowi zbiór instytucji, które stoją na straży porządku i zapewniają społeczną stabilność.

Trzecie, organizacyjne podejście, definiuje państwo jako aparat rządowy w najszerszym tego słowa znaczeniu. Jest to zestaw instytucji, które są publiczne, odpowiadają za organizację życia społecznego i są finansowane z publicznych pieniędzy.

Można wyróżnić pięć głównych cech państwa (tamże: 109-110):

• Państwo jest suwerenne – posiada absolutną i nieograniczoną władzę, stoi ponad wszystkimi innymi stowarzyszeniami i ugrupowaniami, jest Lewiatanem w rozumieniu Thomasa Hobbesa;
• Instytucje państwowe są wyraźnie publiczne – odpowiadają za podejmowanie i egzekwowanie decyzji zbiorowych, podczas gdy instytucje prywatne służą zaspokajaniu interesów indywidualnych;
• Państwo jest praktykowaniem legitymizacji – decyzje państwa są akceptowane i obowiązują członków społeczeństwa;
• Państwo jest instrumentem dominacji – władza państwowa opiera się na przymusie. Tylko państwo ma monopol na tzw. legalny przymus;
• Państwo jest stowarzyszeniem terytorialnym – obejmuje wszystkie osoby żyjące w granicach jego terytorium geograficznego. Nie ma tutaj znaczenia czy są jego obywatelami, czy też nie.

Czwarta z wymienionych wyżej cech państwa odwołuje się do słynnej definicji sformułowanej przez Maxa Webera. Według niej państwo należy definiować poprzez środki jakich używa. Tylko jeden z nich jest właściwy jedynie państwu. Jest nim prawomocna przemoc fizyczna, na którą państwo ma monopol w obrębie określonego terytorium (por. Weber 1998: 56).

Istnieje kilka konkurencyjnych teorii państwa, które inaczej wyjaśniają jego początki, rozwój i wpływ na społeczeństwo. Można wyróżnić cztery przeciwstawne teorie państwa (por. Heywood 2008: 111-118):

• Państwo pluralistyczne – teoria ta wywodzi się z myśli liberalnej i przekonania, że państwo działa w społeczeństwie jako sędzia lub arbiter. Źródła tej teorii można odnaleźć w pismach teoretyków umowy społecznej takich jak J. Locke i T. Hobbes, którzy twierdzili, że państwo powstało na drodze dobrowolnego porozumienia. Państwo jest bezstronne, reprezentuje interes publiczny. Poglądy te rozwinięto w pluralistycznej teorii państwa, zakładającej, że jest ono neutralne o tyle, o ile jest podatne na wpływy różnych grup, interesów, klas. Nie sprzyja ono żadnym interesom i nie ma własnego interesu, który różniłby się od interesu społeczeństwa, jest za to podane na naciski. Występuje również pogląd bardziej krytyczny (neopluralistyczna teoria państwa), według którego nowoczesne państwo uprzemysłowione nie jest aż tak wrażliwe, np. biznes ma w nim uprzywilejowaną pozycję względem rządu, a elita państwowa (urzędnicy, przywódcy wojskowi itp.) realizuje swoje własne interesy;
• Państwo kapitalistyczne – marksistowskie pojęcie państwa stanowi alternatywę dla wizerunku pluralistycznego. Państwo wywodzi się z systemu klasowego i stanowi narzędzie ucisku klas. Według Marksa państwo jest częścią nadbudowy, która jest określana przez bazę ekonomiczną. Innymi słowy zależy ono od uwarunkowań gospodarczych, tworzy się ze społeczeństwa kapitalistycznego. Państwo zniknie w konsekwencji przejścia do społeczeństwa komunistycznego. Nowoczesny marksizm postrzega państwo jako jednostkę dynamiczną, obrazującą równowagę sił w społeczeństwie w konkretnym momencie;
• Państwo Lewiatan – stanowisko kojarzone z Nową Prawicą, opowiadającą się przeciwko interwencji państwa w życie społeczne i gospodarcze. Państwo to Lewiatan, potwór dbający o swoje interesy, zdecydowany na ekspansję i rozrost. Jest to organizm pasożytniczy, zagrażający wolności indywidualnej i bezpieczeństwu gospodarczemu. Państwo realizuje swoje własne interesy, powiększa biurokrację, aby zagwarantować urzędnikom państwowym zatrudnienie.
• Państwo patriarchalne – stanowisko to odzwierciedla teorie feministyczne na państwo. Liberalne feministki przyjmują pogląd pluralistyczny. Ich zdaniem równe traktowanie płci można osiągnąć poprzez stopniowe reformy. Radykalne feministki widzą w państwie strukturę ucisku w postaci patriarchatu, państwo jest instytucją władzy męskiej.

Bibliografia

1. Heywood, Andrew. 2008. Politologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
2. Kompendium nauki społecznej Kościoła. 2005. Kielce: Wydawnictwo JEDNOŚĆ.
3. Sułowski Stanisław i Wojciech Jakubowski. 2002. Państwo współczesne. W: Społeczeństwo i polityka. K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR.
4. Weber, Max. 1998. Polityka jako zawód i powołanie. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak.

MS

Redakcja strony

www.mojasocjologia.pl