Projektowanie kwestionariusza

W tym artykule dowiesz się, w jaki sposób należy konstruować kwestionariusz, tak aby mierzył on dokładnie to, co chcesz zmierzyć.

Zanim zaczniesz projektować lub chociażby myśleć o budowie kwestionariusza, musisz być świadomy/a, że jest on kolejnym etapem procesu badawczego i nie jest możliwe, aby właściwie go przygotować pomijając wcześniejsze etapy.

Procedurę opracowywania kwestionariusza, Churchill (2002: 351) zawarł w dziewięciu krokach, które stanowią pewnego rodzaju typ idealny:

1. Określić jakiej informacji będziemy szukać
2. Określić rodzaj kwestionariusza i metodę aplikacji
3. Określić treść poszczególnych pytań
4. Określić formę odpowiedzi na poszczególne pytania
5. Określić sposób sformułowania poszczególnych pytań
6. Określić kolejność pytań
7. Określić fizyczne cechy kwestionariusza
8. Przeanalizować kroki 1-7 i w razie potrzeby poprawić
9. Przetestować kwestionariusz i w razie potrzeby poprawić.

W praktyce można to zredukować do siedmiu etapów przygotowania kwestionariusza. Postaram się teraz je przybliżyć w możliwie najbardziej przystępny sposób.

1. Określ jakich informacji będziesz szukać

Pierwszą rzeczą jaką powinien zrobić badacz zanim rozpocznie proces budowy kwestionariusza jest określenie jakich informacji będzie on szukał. Na tym etapie procesu badawczego powinien mieć sformułowane hipotezy badawcze (więcej o hipotezach i ich konstrukcji), które skutecznie wytyczą obszar poszukiwań.

Kwestionariusz służy do zbierania informacji, ale nie są to informacje przypadkowe. Zanim rozpoczniesz mozolny proces formułowania pytań, powinieneś określić czego dokładnie chcesz się dowiedzieć. W kwestionariuszu nie ma miejsca na nieplanowane pytania. Każde z nich spełnia określoną funkcję, służy do weryfikacji określonej hipotezy.

W trakcie przygotowania kwestionariusza mogą ujawniać się nowe hipotezy. Jeśli są one istotne, należy wziąć je pod uwagę układając kwestionariusz.

2. Wybierz typ kwestionariusza

Po ustaleniu jakich informacji będziesz szukać, zdecyduj się na typ kwestionariusza. Czy będzie to kwestionariusz ankiety czy wywiadu, ankieta audytoryjna czy pocztowa, wywiad telefoniczny czy bezpośredni itd.

Wybór określonego typu kwestionariusza zależy od rodzaju danych jakie chcesz uzyskać. Decydując się na określony typ, porównaj możliwości i ograniczenia poszczególnych metod, zastanów się czy to Ci odpowiada biorąc pod uwagę potrzeby badania.

Nie bez znaczenia jest także koszt przeprowadzenia badania. W praktyce niejednokrotnie to on determinuje sposób zbierania danych.

3. Sformułuj pytania

Jak było już powiedziane wcześniej, treść poszczególnych pytań zależy od informacji, które chcesz uzyskać i jest podporządkowana hipotezom.

Jednak dobierając pytania musisz także wziąć pod uwagę, jaką wiedzą dysponują respondenci, czyli czy są oni w stanie odpowiedzieć na zadane pytania. W skrócie: nie ma co pytać studenta fizyki o prawo międzynarodowe, bo prawdopodobnie nie będzie on znał odpowiedzi.

Sytuacja, w której respondent nie zna odpowiedzi, powoduje jego dyskomfort i należy takich sytuacji unikać. Nieznajomość odpowiedzi może wynikać nie tylko z niewiedzy respondenta, lecz także z tego, że nie pamięta on odpowiedzi.

Zrób sobie test i wymień z pamięci wszystkich członków komisji badającej tzw. aferę Rywina. Ilu z nich pamiętasz? A była to głośna sprawa, którą wielu Polaków śledziło z zapartym tchem.

Poza tym weź pod uwagę, czy respondent będzie chciał udzielić Ci odpowiedzi. Wiele pytań np. dotyczących orientacji seksualnej, poglądów o in vitro czy dochodów jest problematycznych i trudnych. Respondent może nie chcieć odpowiedzieć, a także (co gorsze) zniechęcić się do dalszego badania.

Nie zadawaj pytań, którymi sugerujesz odpowiedź (np. czy kwestia… jest karygodna?), a także nie stosuj pytań wieloznacznych, które nie do końca wiadomo jak rozumieć. Wyniki jakie uzyskasz nie będzie świadczyły o niczym. Jeśli natomiast chcesz zadać jakieś pytanie złożone (np. czy lubisz kawę i lody?), rozbij je na dwa pytania.

Podsumowując, dobrze zastanów się nad każdym zadanym pytaniem. Odpowiedź samemu sobie:

1. Dlaczego chcę to wiedzieć?
2. Czy dotknąłem istoty problemu? Czy temat został wyczerpany?
3. Czy nie popełniłem błędu sugerując respondentowi odpowiedź?
4. Czy pytanie mu nie zagraża? Czy zechce udzielić na nie odpowiedzi?
5. Czy pytanie nie jest wieloznaczne? Czy jest wystarczająco jasne dla respondenta?

4. Określ kolejność pytań

Pytania powinny zostać zadawane w takiej kolejności, aby była ona logiczna z punktu widzenia respondenta. Gdy jest tak, że pytania dotyczące jednej hipotezy, przechodzą w pytania dotyczące drugiej hipotezy, musi się to odbywać w sposób płynny, naturalny. Trzeba zadbać, aby nie wywołać dezorientacji czy uczucia braku sensu u respondenta.

Generalnie, przyjmuje się dwie strategie zadawania pytań: strategię lejka i strategię odwróconego lejka. W pierwszej najpierw zadaje się pytania o szerokim zakresie i przechodzi do pytań bardziej szczegółowych. W drugiej jako pierwsze zadaje się pytania o wąskim zakresie, a następnie przechodzi do pytań zawierających sądy ogólne (więcej: Pytania w kwestionariuszu).

Kwestionariusz należy zaczynać od pytań najciekawszych, a zarazem najprostszych, takich na które respondent chętnie udzieli odpowiedzi.

5. Wybierz formę odpowiedzi

Kiedy określiłeś jak będą brzmieć pytania, pora zastanowić się nad formą odpowiedzi. Czy dla dobra analizy warto zastosować pytania zamknięte, czy też potrzebne informacje uzyskasz tylko dzięki zastosowaniu pytań otwartych, na które respondent może swobodnie udzielić odpowiedzi? W jakich proporcjach zastosować jedne i drugie?

Ważną kwestią jest wybór odpowiedniej kafeterii i określenie ile odpowiedzi będzie miał do wyboru respondent. Wyróżnić tutaj można:

1. Pytania dychotomiczne, czyli takie na które należy udzielić odpowiedzi „tak” lub „nie” (warto też dodać wariant „nie wiem”).
2. Pytania z wieloma wariantami odpowiedzi, gdzie respondenci mają wybrać zdanie najbardziej zbliżone do ich poglądów.
3. Pytania stosujące skale, czyli takie które mierzą siłę danego zjawiska. Można tu wyróżnić: skalę Likerta (zdecydowanie tak, raczej tak, raczej nie, zdecydowanie nie), dyferencjał semantyczny (respondent wybiera pomiędzy dwiema przeciwnymi postawami, uwzględniając intensywność postawy) itd.

6. Zadbaj o wygląd kwestionariusza

Wbrew pozorom jest to bardzo ważny punkt. Nie podchodź do niego z przymrużeniem oka. Od tego czy kwestionariusz wygląda profesjonalnie zależy czy respondent (i ankieter) potraktują go z należną mu powagą.

Użyj papieru dobrej jakości. Postaraj się nie „przeładować” kwestionariusza. W kwestionariuszach ankiety przyjmuje się, że w jednym wierszu, znajduje się tylko jedno pytanie.

Na pierwszej stronie wymień nazwę organizacji, która przeprowadza ankietę/wywiad. Jest to element uwierzytelniający badanie. Zostaw także miejsce na numer kwestionariusza (prawy górny róg). Na środku strony wstaw nagłówek.

Pytania metryczkowe umieszcza się na końcu kwestionariusza, jako potencjalnie zagrażające. Respondent, kiedy już wypełni większość kwestionariusza, przekona się, że nie było to takie straszne, jest bardziej skłonny udzielić odpowiedzi na pytania o cechy społeczno-demograficzne.

Cały kwestionariusz powinien wyglądać schludnie i estetycznie. Należy zadbać o każdy szczegół.

7. Przetestuj kwestionariusz

Kiedy już przygotowałeś kwestionariusz, sformułowałeś pytania, wybrałeś format odpowiedzi i zadbałeś o stronę graficzną, powinieneś go przetestować.

Pierwszy osobą testującą kwestionariusz jest sam badacz, który go skonstruował. W tym zadaniu przydaje się zdrowy rozsądek i nieco krytycznego podejścia do własnego wytworu.

Następnie, kiedy kwestionariusz przeszedł pomyślnie tę próbę, możesz dać go do oceny innym osobom. W tym miejscu warto przeprowadzić test pilotażowy. Najprościej poprosić kilka osób, które znasz (zwróć uwagę, że badania właściwego nie należy przeprowadzać z takimi osobami), aby poświęciły Ci chwilę, wypełniły kwestionariusz, a potem dały informację zwrotną, co było dla nich niejasne, tendencyjne, co wywołało niechęć lub obraziło itp.

Z tak przygotowanym kwestionariuszem możesz przejść do jego realizacji.

Uwaga! Jeśli chcesz zlecić przeprowadzenie ankiety internetowej i zebranie wyników, zobacz tutaj: sklepjaknapisac.com.

Przykłady

• Kwestionariusz wywiadu do badania opinii mieszkańców miasta i gminy (wypełnia ankieter)
• Kwestionariusz wywiadu do badania „Migracje wewnętrzne wśród Polaków” (wypełnia ankieter)