Przejścia demograficzne nie są niczym innym jak skokowymi zmianami wskaźników demograficznych (por. Balicki, Frątczak, Nam 2003: 49). Przejście jest historycznym procesem przeobrażeń zastępowalności pokoleń, przebiegającym od stanu wysokiej do stanu niskiej rodności i umieralności.

Przejście demograficzne „(…) polega na radykalnym, trwałym i nieodwracalnym spadku umieralności i rozrodczości, na zastąpieniu reprodukcji ludzi, charakteryzującej się dużą intensywnością tych zjawisk, przez reprodukcję, której cechą jest ich niska intensywność” (Okólski 2004: 126).

Teoria przejścia demograficznego

Prekursorem teorii przejścia demograficznego był W. Thompson, który w 1929 roku dokonał przełomowej typologii reprodukcji ludności, sugerując, że każda populacja może być zaliczana do jednego z trzech typów (por. Okólski 2005: 212):

1. populacja o wysokiej stopie urodzeń i zgonów, oraz niskim przyroście naturalnym,
2. populacja o spadającej stopie zgonów i rosnącej stopie przyrostu naturalnego,
3. populacja o spadającej stopie urodzeń i spadającej stopie przyrostu naturalnego.

Niezależnie od tego, we Francji w 1934 roku A. Landry wyróżnił 3 etapy przemian demograficznych:

1. pierwotny – niewielki przyrost naturalny, wysoka umieralność i płodność,
2. pośredni – symptomy kontroli urodzeń,
3. nowoczesny – obniżenie rodności do poziomu malejącej umieralności.

W wyniku dyskusji w latach 1936-1946 wyłoniła się ostateczna teoria przejścia demograficznego: „jej przedmiot to trwały i głęboki spadek umieralności i rozrodczości. Teorii tej przyświeca następująca przesłanka teleologiczna: przejście demograficzne jest procesem przywracania równowagi wewnątrzdemograficznej, między urodzeniami i zgonami, oraz równowagi między ludnością i środowiskiem jej życia.

Zgodnie z podstawowymi postulatami (twierdzeniami) teorii (Notestein 1943):

1. przejście zostaje wywołane przez fundamentalną zmianę społeczną (która jest jego przyczyną) związaną z industrializacją i urbanizacją;
2. w trakcie tego procesu każda populacja podąża tą samą ścieżką rozwoju demograficznego (może być na niej umieszczona), co zarazem zakłada uniwersalność przyczyn zmian reprodukcji ludności;
3. przejście ma cechę ekwifinalności, co oznacza, że w jego trakcie wszystkie populacje zmierzają do określonego, takiego samego stanu docelowego, niezależnie od stanu wyjściowego;
4. głównym mechanizmem rozprzestrzeniania się zjawisk charakterystycznych dla przejścia jest dyfuzja kulturowa, a różnice międzykulturowe wyjaśniają różnice w historycznym czasie przejścia między różnymi populacjami;
5. o istocie przejścia stanowi brak synchronizacji spadku umieralności i rozrodczości.

Klasyczny model przejścia demograficznego

Klasyczny model przejścia demograficznego obejmuje 3 fazy:

1. naturalny system demograficzny;
2. właściwe przejście demograficzne podzielone na dwie subfazy;
3. fazę stabilizacji.

Początkową fazą cyklu jest równowaga charakterystyczna dla społeczeństwa tradycyjnego, nowoczesnego. Przeciętne dalsze trwanie życia jest bardzo krótkie (poniżej 45 lat). Występuje wysoka rodność i umieralność, a także niski przyrost naturalny. Struktura wieku jest progresywna. Reprodukcja ludności jest wysoce niestabilna, a równowagę zapewniają okresowe katastrofy.

Faza druga to właściwe przejście demograficzne. W jej trakcie systematycznie spada umieralność i z pewnym opóźnieniem rodność. Spadek ten ma 3 cechy: jednokierunkowość, ciągłość i nieodwracalność. Dzieli się ją na dwie subfazy:

I etap przejścia demograficznego (eksplozja ludnościowa) – przeciętne dalsze trwanie życia szybko się wydłuża (45-55 lat). Obniża się umieralność, lecz rodność pozostaje bez zmian, czyli jest nadal wysoka. Struktura wieku zmierza do typu silnie progresywnego. Przyrost naturalny jest bardzo wysoki.

II etap przejścia demograficznego (implozja ludnościowa) – przeciętne dalsze trwanie życia wydłuża się, ale jego przyrost jest coraz mniejszy. Zastępowalność pokoleń zmierza do prostej na skutek obniżenia się rodności szybciej niż umieralności. Struktura wieku przechodzi od typu progresywnego do zastojowego. Przyrost naturalny maleje.

Trzecia faza cyklu demograficznego charakteryzuje się niskimi współczynnikami urodzeń i zgonów. Liczba ludności nie ulega w niej większym zmianom, jest to faza względnie stabilnej równowagi.

Proces przejścia demograficznego w Europie

Proces obniżenia się rodności i umieralności zapoczątkowany w II połowie XVIII wieku we Francji i na początku XIX wieku w Anglii, następnie obejmował coraz więcej społeczeństw europejskich i pozostałych kontynentów.

W krajach obecnie wysoko rozwiniętych proces przejścia demograficznego zakończył się w III dekadzie XX wieku i objął: Europę Zachodnią i Północną, Amerykę Północną, Australię i Nową Zelandię.

W krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz Japonii proces ten zakończył się w VI dekadzie XX wieku, a w Chinach w IX dekadzie XX wieku.

W krajach rozwijających się przejście demograficzne rozpoczęło się dopiero w II połowie XX wieku. W prognozach ONZ zakłada się zakończenie przejścia demograficznego: w Ameryce Łacińskiej w I dekadzie XXI wieku, w Afryce do końca III dekady XXI wieku, a w pozostałych krajach Azji do końca III dekady XX wieku.

Koncepcja przejścia demograficznego przyjmuje, że zachowania reprodukcyjne człowieka charakteryzuje adaptacyjność względem środowiska. W społeczeństwach przed przejściem demograficznym, o niewielkich zdolnościach do kontrolowania środowiska rodność musiała być bardzo wysoka. Zbyt wysoka liczba ludności była zaś redukowana przez okresowe katastrofy umieralności (głód, choroby, wojna). Natomiast w społeczeństwach po przejściu demograficznym nie spotyka się katastrof umieralności, regulatorem rodności stały się uwarunkowanie społeczne (tj. regulacja urodzeń, wybór formy rodziny), zamiast przyrodniczych.

BIBLIOGRAFIA

1. Kędelski, M. 2006. Demografia jako nauka o rozwoju ludności. W: M. Kędelski, J. Paradysz. Demografia. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu.
2. Okólski, M. 2004. Demografia zmiany społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
3. Okólski, M. 2005. Demografia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
4. Balicki, J., E. Frątczak, Ch. B. Nam. 2003. Przemiany ludnościowe: fakty – interpretacje – opinie. Warszawa: Instytut Politologii UKSW.
5. Holzer, J. Z. 1999. Demografia. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.

MS

Redakcja strony

www.mojasocjologia.pl