Na skróty: Historia święta | Trzej Królowie | Wierzenia i zwyczaje | Święto Jordanu | Przysłowia

W dniu 6 stycznia obchodzone jest święto Objawienia Pańskiego, nazywane także potocznie świętem Trzech Króli, a z greckiego epifaneją. Słowo epifania oznacza tyle co objawienie. Dzień ten zamyka cykl świąt Bożego Narodzenia. Zaczynają się jednak zabawy karnawałowe, które potrwają do Środy Popielcowej.

Trzej Królowie nosili imiona: Kacper z Arabii, Melchior (początkowo Melkon) z Persji i Baltazar z Indii. Współcześnie uważa się, że to od nich pochodzą inicjały „K + M + B” kreślone kredą na drzwiach w chrześcijańskich domach. Oddziela się je znakiem krzyża i dodaje datę bieżącego roku. Można się również jeszcze spotkać ze skrótem po łacinie „C + M + B”, który jest interpretowany jako „Christus mansionem benedicat”, co znaczy „Niech Chrystus błogosławi tym, którzy tu mieszkają”.

Historia święta

Święto Objawienia Pańskiego jest jednym z najstarszych świąt chrześcijańskich. W Kościele wschodnim ustanowione już w III w., a na Zachodzie celebrowane od IV w. (por. Ogrodowska 2009: 68; Szymanderska 2011: 130). Jednak jak podaje Klemens Aleksandryjski w Stromateis już w II w. sekta gnostycka Bazylidesa czciła tego dnia święto Chrztu Pańskiego (Stromma 1981: 50).

Podróż Magów, James Tissot)

Od IV wieku w Tracji i Egipcie obchodzono 6 stycznia jako Teofanię, Tyfanię lub Epifanię. W V w. Epifania stała się świętem ogólnokościelnym. Pojawienie się w IV w. Bożego Narodzenia i jego ogromna popularność stało się przyczyną rozgraniczenia treściowego dwóch uroczystości. W jego wyniku w Kościele wschodnim święto 6 stycznia obchodzone jest na pamiątkę chrztu Jezusa w Jordanie, a w Kościele zachodnim, na pamiątkę pokłonu trzech króli (magów). Powody takiego ulokowania uroczystości są podobne co dla ustanowienia Bożego Narodzenia na Zachodzie. W Egipcie obchodzone było tego dnia święto przesilenia słonecznego, ku czci nowego Eonu, które zneutralizowała Epifania (por. tamże: 50-51).

Trzej Królowie

Święto Trzech Króli jest obchodzone na pamiątkę hołdu, jaki złożyli trzej królowie z Indii, Presji i Arabii, Dzieciątku Jezus. W Polsce noszą oni imiona: Kacper, Melchior i Baltazar. Dzień Trzech Króli zamyka cykl świąt Bożego Narodzenia, a więc dwunastu świętych wieczorów. Rozpoczynają się zapusty, czyli zabawy karnawałowe, trwające do Środy Popielcowej. Kitowicz opisując w Opisie obyczajów za panowania Augusta III benedyktynów pisze: „od Trzech Króli aż do wielkiego postu miewają co wtorek i co czwartek kolędy w refektarzu; jest to schadzka dla różnej zabawy zakonników, przy której kapela im przygrywa” (b.r.: 98).

Pokłon Trzech Króli, Rogier van der Weyden

Opowieść o Mędrcach, którzy przybyli ze Wschodu jest przedmiotem badań teologów i biblistów. Otóż w Ewangelii według św. Mateusza nie ma mowy o królach, ani nie wymienia się ich liczby. To, że było ich trzech wynika z późniejszej tradycji, a przekonanie to opiera się na liczbie darów jakie otrzymało Dzieciątko. Mędrcy zostali przyprowadzeni do Betlejem przez gwiazdę. Dzisiaj uważa się, że była to kometa Halleya, albo koniunkcja Jowisza i Saturna. Mędrcy nazywani są w Ewangelii magami, co może wskazywać na ich perskie pochodzenie. Od VI w. znane są ich imiona, które miały brzmieć: Kacper z Arabii, Melchior (początkowo Melkon) z Persji i Baltazar z Indii. Mędrcy złożyli Dzieciątku dary: złoto, kadzidło i mirrę (por. Szymanderska 2011: 132-133).

Według legendy królowie wrócili do swoich krajów i głosili wiarę w Jezusa Chrystusa. Zrzekli się nawet tronów, aby w pełni poświęcić się pracy apostolskiej. Dożyli sędziwego wieku, odwiedził ich nawet Tomasz Apostoł po Wniebowstąpieniu Jezusa, ochrzcił i wyświęcił na kapłanów, a później na biskupów (por. Ferenc 2010: 93). Ponieśli męczeńską śmierć, a ich ciała miały znajdować się w mieście Savah (Seuva) w Persji. Podobno w VI w. relikwie Trzech Magów otrzymał św. Eustorgiusz, biskup Mediolanu od cesarza z Konstantynopola. W 1164 Fryderyk I Barbarossa po zajęciu Mediolanu przewiózł je do Kolonii, do kościoła św. Piotra, jednak później zwrócono je Mediolanowi (por. Objawienie Pańskie – Trzej Królowie, www.brewiarz.katolik.pl).

Wierzenia i zwyczaje

Na pamiątkę darów jakie złożyli królowie, w dniu 6 stycznia święcono w kościołach złoto i kadzidło (od XV w.), a także kredę (od XVIII w.). Złotem były złote i srebrne pierścionki i monety, kadzidło to żywica, a mirrę wyobrażały gałązki jałowca. Święcona była także woda, która na Żywiecczyźnie miała szczególne znaczenie (zob. Gody Żywieckie, wsi.edu.pl). Używano jej do święcenia ziarna przed pierwszym zasiewem, ziemniaków, bydła przed pierwszym wypasem i do wielu innych praktyk. Wodę poświęconą tego dnia uważano za antidotum przeciwko czarom, duchom, demonom, a także jako środek na burzę. Do dzisiaj są napełniane nią domowe kropielniczki, zawieszone przy drzwiach wejściowych w sieni.

Poświęconą w tym dniu kredą pisano na drzwiach inicjały trzech króli K + M + B, oddzielane znakiem krzyża i datę bieżącego roku. Na drzwiach można było zobaczyć także znaki C + M + B, co tłumaczono jako C – cogito, czyli poznanie, M – matrimonium – pierwszy cud Jezusa w Kanie Galilejskiej, B – baptismus – chrzest Jezusa w Jordanie. Można spotkać się także z interpretacją Christus Multorum Benefactor – Chrystus dobroczyńcą wielu lub Christus Mansioni Benedicat – Niech Chrystus błogosławi temu domowi (por. Ferenc 2010: 94).

Litery umieszczone na drzwiach miały znaczyć, że w tym domu mieszka rodzina chrześcijańska. Naznaczenie nawiązywało do opisanego w Starym Testamencie, którego dokonano na zlecenie Mojżesza. Oznaczenie drzwi miało zatrzymać anioła zniszczenia. Każdy gospodarz chciał, żeby do jego domu wchodziło samo dobro. Znaki krzyża umieszczano także na drzwiach obory, a nawet na czołach i rogach bydła. Odgrodzeniu się od złych sił służyło także okadzanie. Rozżarzano kadzidło i cała rodzina obchodziła izby, sień, oborę, stajnię, podwórzec. Wierzono, że zło boi się tego dymu. Okadzano zwierzęta i ule, a czasem kropiono je też wodą święconą (por. tamże: 96-97).

W dniu Trzech Króli chodzili po domach kolędnicy. Składali gospodarzowi życzenia i prosili o datek. Na dworach królów i magnatów, obdarowywano dworzan kosztownymi podarunkami. Prezenty otrzymywała z rąk pani domu czeladź dworska. Upominki wymieniali między sobą krewni z zamożnych rodzin, a we wszystkich domach rozdawano dzieciom czerwone jabłka i orzechy dla zdrowia i mocnych zębów (por. Ogrodowska 2009: 69).

Wieczór spędzano na śpiewaniu kolęd i zabawie. Wszyscy członkowie rodziny siadali przy stole i jedli tradycyjne gorące pierogi z sera albo sójki pieczone w piecu chlebowym. Na Pomorzu pieczono szczodraki, rogale którymi obdarowywano kolędników. Szczodraki pieczono takie jaki był rok – duże i odpowiednio nadzianie, jeśli rok był dobry i małe, bez nadzienia, jeśli rok był biedny (por. Szymanderska 2011: 134-135).

Bawiono się w wybory króla migdałowego. Była to zabawa popularna we Francji i Anglii, która w XVIII w. przyjęła się również w Polsce. Polegała na tym, że w jednym z przygotowanych dla gości ciast był ukryty migdał. Ten, kto go znalazł był nazywany królem migdałowym. W taki sam sposób wybierano też królową migdałową, a wybrana para cieszyła się panowaniem podczas zabaw karnawałowych.

W dzień Trzech Króli do szopek ustawionych w kościołach dostawiano figury trzech mędrców. Księża tego dnia rozpoczynali chodzenie po kolędzie. Dzisiaj święto to ogranicza się przede wszystkim do obchodów kościelnych. Święto Trzech Króli ma oznaczać, że Jezus Chrystus przyszedł nie tylko do narodu wybranego, ale także od wszystkich ludzi.

Święto Jordanu

Święto Jordanu należy do największych i bardzo uroczyście obchodzonych świąt cerkiewnych. W przeddzień Jordanu obowiązuje post, modlitwa i czuwanie. W domach spożywa się postną wieczerzę i dzieli bułką przaśną prosferą, w sposób podobny jak katolicy dzielą się opłatkiem (por. Ogrodowska 2009: 70-71).

Kościół prawosławny obchodzi Święto Jordanu (inaczej Chrzest Chrystusa, Teofania) 6 stycznia, według kalendarza juliańskiego. Jest to 19 stycznia według powszechnie używanego kalendarza gregoriańskiego, a niektóre cerkwie przeniosły obchody święta na 6 stycznia. W tym dniu dokonuje się uroczystego poświęcenia wody. Od V w. odbywało się ono w wigilię Teofanii, natomiast od XI w. wprowadzono zwyczaj podwójnego święcenia wody: w wigilię Teofanii na pamiątkę chrztu katechumenów, a w samo święto na pamiątkę chrztu Jezusa w rzece Jordan. Pierwszego święcenia dokonywano w przedsionkach świątyń, a drugiego nad rzekami. Z czasem powstało wiele lokalnych zwyczajów towarzyszących temu obrzędowi, takich jak: trzykrotne zanurzenie Krzyża, a nawet wrzucenie go do wody, aby stojący przy niej chłopcy go odnaleźli, błogosławienie wody poprzez zanurzenie w niej dłoni, czy też zanurzanie w wodzie potrójnych zapalonych świec, zwanych trójcami (por. Święto Jordanu, www.monasterujkowice.pl).

Święto Jordanu, obraz Teodora Axentowicza (1893)

Zofia Kossak (cyt. za: Ferenc: 100) opisując obchody Jordanu wspomina, że wyrąbywano szeroki przerębel. Wydobyte bryły lodu służyły do budowy ołtarza. Z cerkwi wychodziła kolorowa procesja i zmierzała nad wodę. Kiedy skończyło się święcenie wody i pop uczynił nad nią ostatni znak krzyża, parobkowie rozbierali się i wskakiwali do wody. Każdy z nich zanurzał się w niej trzy razy, a potem biegł do domu. Matka lub żona zbierała jego ubranie i zanosiła do chaty. Do przerębla skakali później również starsi gospodarze, aby uczcić Chrystusa i zapewnić sobie zdrowie na cały rok. Wieczorem śpiewano i bawiono się.

Przysłowia

Na Trzech Króli każdy do pieca się tuli

Na Trzech Króli noc się tuli

Na Trzy Króle słońce świeci, wiosna do nas pędem leci

Od Trzech Króli będą mrozy do Gertruli

Gdy Trzy Króle pogodą obdarzą, nie zasypiaj ranków gospodarzu

Trzej Królowie wichry ciszą i krzyżyki na drzwiach piszą

W święto Trzech Króli człek się w kożuch tuli

Gdy Trzech Króli mrozem trzyma, będzie jeszcze długa zima

Która dostała migdała, dostanie i Michała

Bibliografia

1. Ferenc, E., Polskie tradycje świąteczne, Poznań 2010.
2. Gody Żywieckie, http://wsi.edu.pl/~sikupczr/zywiec/wigilia.php5?name=trzechkroli&nr=1 (27.12.2012).
3. Hryń-Kuśmierek R., Polskie tradycje doroczne, Poznań 2005.
4. Jaworski, J., Świąteczne zwyczaje, Londyn 1964.
5. Kitowicz, J. Opis obyczajów za panowania Augusta III, Gdańsk.
6. Objawienie Pańskie – Trzej Królowie, http://www.brewiarz.katolik.pl/czytelnia/swieci/01-06.php3 (27.12.2012).
7. Ogrodowska, B., Polskie obrzędy i zwyczaje, Warszawa 2009.
8. Przedmioty liturgiczne, http://www.ministranci.archidiecezja.katowice.pl/liturgia,przedmioty-liturgiczne (3.01.2014).
9. Stomma, L., Słońce rodzi się 13 grudnia, Warszawa 1981.
10. Szymanderska, H., Polskie tradycje świąteczne, Warszawa 2011.
11. Święto Jordanu, http://www.monasterujkowice.pl/index.php?id=16 (27.12.2012).
12. Święto JORDANU w Stanisławowie, http://www.pttk-ciechanow.pl (3.01.2014).

MS

Redakcja strony

www.mojasocjologia.pl