Terminy „system” (systema – zestaw) i „polityczny” (politike – sztuka rządzenia państwem) pochodzą z języka greckiego. Zestawienie ich w postaci „system polityczny” pojawiło się w roku 1953 w pracy Davida Eastona (pt. The Political System), zastępując do tamtej pory obowiązujący „system rządów” (por. Konopelko 2010: 15).
System polityczny oznacza zasadniczą strukturę, w ramach której toczy się życie polityczne. Istnieje wiele definicji tego pojęcia. Jedną z klasycznych sformułował Jerzy Kowalski. Według niego system polityczny to „aparat państwowy, partie polityczne oraz organizacje i grupy społeczne formalne i nieformalne, uczestniczące w działaniach politycznych w obrębie danego państwa oraz ogół zasad i norm prawnych regulujących ich wzajemne stosunki” (cyt. za: Podolak i Żmigrodzki 2013: 11).
Na system polityczny składają się więc trzy grupy elementów (tamże: 12):
- idee i wartości polityczne, takie jak: idea suwerenności narodu, pluralizm polityczny, trójpodział władzy, własność prywatna;
- organizacje i instytucje, które uczestniczą i organizują życie polityczne kraju, takie jak: aparat państwowy, partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia, samorządy;
- normy regulujące i organizujące wcielanie w życie idei i wartości politycznych, a także regulujące strukturę i funkcjonowanie instytucji, np. normy prawne, moralne, organizacyjne, kulturowe.
Z kolei według Żarnowskiego (2012: 15, 20-25) można wyróżnić następujące części składowe systemów politycznych:
- Ustrój polityczny – stanowi on jądro systemu politycznego, ale nie wyznacza go w całości, np. Sejm w PRL był fikcją, ponieważ rządziła partia.
Ustrój polityczny jest pojęciem węższym od systemu politycznego. Wchodzą tutaj w grę instytucje państwowe, szczególnie na szczeblu państwowym, takie jak: prezydent, parlament, rząd, premier. Pojęcie to kładzie nacisk na współdziałanie, funkcjonowanie tych instytucji, a także mechanizmy wyrównania równowagi pomiędzy nimi jeśli została naruszona. Podobne ustroje i instytucje polityczne w różnych krajach (np. opisane w konstytucji), nie muszą oznaczać, że systemy polityczne w tych państwach są podobne.
- Klasa polityczna – jest jednym z głównych składników systemu politycznego. Klasa ta jest częścią społeczeństwa, która zajmuje się polityką. Stanowi zaplecze ludzi władzy, wyłania ich, jest to środowisko w którym dzieje się polityka. Ważne dla systemu politycznego są odpowiedzi na takie pytania o klasę polityczną jak: kto do niej należy, czy jest liczna czy nieliczna na tle całego społeczeństwa, jakie grupy reprezentuje, jaka jest jej geneza i pochodzenie, a także czy różni się od całego społeczeństwa. Istotne jest także pytanie czy klasa polityczna zawodowo zajmuje się polityką, czy też niekoniecznie żyje z polityki, a jest tylko jakoś z nią związana, np. kombatanci „Solidarności”.
Klasa polityczna nie jest oddzielona od administracji aparatu państwowego i społecznego. Na pewnym poziomie klasa polityczna przechodzi w klasę zarządzającą (managerial class), która z kolei zawiera grupy związane z poszczególnymi kierunkami politycznymi, ale nie żyje z polityki, ale ze swoich kwalifikacji zawodowych. Pośrednio ma poparcie polityczne.
Teoretycznie w społeczeństwie nie powinno być klasy politycznej, ponieważ stanowiska powinni pełnić wszyscy jego członkowie, np. rotacyjnie. Tak się jednak nie działo nawet w Atenach (w czasach tzw. „demokracji klasycznej”), ponieważ duża liczba osób nie chce zajmować się polityką. Dlatego też istnieje ta klasa, niejako oddzielając społeczeństwo od władzy.
Ważne są pytania skąd się wzięła klasa polityczna, czy powstała dawno czy nie, spontanicznie czy została narzucona. W jakim stosunku pozostaje do: struktury społecznej (czy jest to klasa posiadająca, czy np. arystokracja), klasy wykształconej (w Polsce ludzie wykształceni nie chcą się angażować w politykę), struktury narodowościowej i wyznaniowej społeczeństwa, w jakich instytucjach się realizuje (parlament, partie polityczne, instytucje gospodarcze, wojsko itp.).
- Partie polityczne – jedna z najważniejszych instytucji stanowiących instrument klasy politycznej. Od XIX w. powstają masowe partie wychodzące poza klasę polityczną.
- Opinia publiczna – to suma poglądów wyrażanych przez wpływowe części społeczeństwa. Narodziła się w okresie oświecenia, kiedy pojawiły się publiczne dyskusje polityczne. Prasa pojawiła się w XVII w. i czytała ją w tamtym okresie część elit. Powstają w tym czasie prototypy partii politycznych (np. jakobini w 1789 r.). Dopiero w połowie XIX w. ludzie zaczynają interesować się polityką, są masowe ruchy i demonstracje. Rozszerzono prawa wyborcze. Dzięki możliwościom technicznym końca XIX w., pojawiła się masowa prasa. Już w latach 30-tych i 40-tych XIX w. w USA dużą rolę odgrywała dyskusja prasowa i agitacja wyborcza. W Europie powszechny był analfabetyzm i miało to mniejsze znaczenie.
Przywódcy polityczni starają się manipulować opinią publiczną, aby uzyskać poparcie. Kreuje się pewne fakty, aby uzyskać odpowiedni efekt. Zaniecha się niepopularnych zmian, choć zdrowy rozsądek podpowiada żeby je wprowadzić.
Można przyjąć, że system polityczny jest rzeczywistym systemem rządów z funkcjonującymi instytucjami i rozległymi uwarunkowaniami. Różni go to od pojęcia ustroju państwowego, który ma sens raczej prawny i stanowi pewien „szkielet”, czy też „kościec prawny” oprócz którego są jeszcze inne czynniki decydujące o charakterze i przebiegu życia politycznego. Naturalną przestrzenią systemu politycznego jest państwo (por. tamże: 11, 19).
