System polityczny jest pojęciem szerszym od ustroju politycznego. Zawiera w sobie ustrój społeczny, ale nie ogranicza się tylko do niego. Określa także kulturę polityczną społeczeństwa, a więc m.in. sposób korzystania z ustroju politycznego przez elity i społeczeństwo, poziom uczestnictwa w życiu politycznym, stosunek elit do mas i mas do elit. Na system polityczny oddziałują takie czynniki jak: historia (pojęcia, wpływy polityczne, tradycje), struktura społeczna, struktura gospodarcza, kultura ze szczególnym uwzględnieniem powiązań wyznaniowych i ponadnarodowych. „System polityczny to ustrój, wszelkie instytucje polityczne i wprawiające je w ruch czynniki, głównie kultura polityczna danego społeczeństwa oraz inne elementy otoczenia” (tamże 2012: 16).
Istnieją trzy główne stanowiska dotyczące istoty systemu politycznego (instytucjonalne, strukturalno-funkcjonalne, systemowe). W pracy A. Konopelko można spotkać się jeszcze z czwartym, tzn. „koncepcją przestrzenną”. Są to (por. Konopelko 2010: 15-19; Wojtaszczyk 2002: 286; Podolak i Żmigrodzki 2013: 11):
- Stanowisko instytucjonalne – wywodzące się z tradycji zapoczątkowanej przez G. Jellinka i M. Webera (inni reprezentanci: R. Mc Khan, M. Duverger, J. Blondel, J. Kowalski), charakterystyczne dla prawoznawstwa. W tej koncepcji system polityczny oznacza ogół osób, grup i organizacji, ich wzajemne powiązania i współdziałanie. Podmioty te posiadają dominujący wpływ na normy reglamentujące życie danego społeczeństwa. Utożsamia się system polityczny z pojęciem „ustrój polityczny”.
- Stanowisko strukturalno-funkcjonalne – którego reprezentantami są: G. A. Almond, T. Parsons, W. Mitchell, R. Dahl, F. Ryszka. Według tego stanowiska system polityczny to dynamiczny proces, który zachodzi w ramach wspólnot (państwo, partie polityczne, związki zawodowe, zrzeszenia przedsiębiorców). Elementy strukturalne systemu politycznego to działania, role, relacje, zachowania jednostek i innych podmiotów.
- Stanowisko systemowe (koncepcja cybernetyczna) – którego reprezentantami są: D. Easton, K. Deutsch, M. Kaplan, T. Langer. Rozpatrywane są relacje pomiędzy system i jego otoczeniem. Sprowadza się je do trzech etapów: wejścia, przetworzenia i wyjścia. Polega to na tym, że z zewnątrz wchodzą do systemu poparcie i żądania wysuwane przez społeczność w stronę rządzących (oczekiwania społeczne), ulegają wewnątrzsystemowemu przetworzeniu, wpływają na decyzje i programy, które podejmuje system i dostarczają zasobów umożliwiających realizację decyzji i programów. Wejście może pochodzić z trzech źródeł: społeczeństwa, elit politycznych i otoczenia międzynarodowego. Wyjście występuje w postaci ekstrakcji, regulacji, dystrybucji i symboli. Mogą one wywoływać sprzężenie zwrotne i oddziaływać na system polityczny.
- Stanowisko przestrzenne – reprezentowane przez A. Antoszewskiego, R. Herbut. System polityczny jest przestrzenią, która charakteryzuje się swoistą strukturą, można wyróżnić areny polityczne (wyborczą, parlamentarną, rządową, administracyjną, korporacyjną) oraz poziomy (centralny, regionalny i lokalny). Sformułowana została trójwarstwowa koncepcja systemu społecznego. Model taki składa się z trzech warstw (płaszczyzn): uwarunkowania społeczno-kulturowe, uwarunkowania instytucjonalne, system rywalizacji politycznej.
System polityczny jest w zasadzie podsystemem większego systemu społecznego. Składają się na niego wzajemne powiązania, które są częścią pewnej całości. Jest natomiast „polityczny”, ponieważ powiązania te odnoszą się do podziału władzy, majątku i zasobów w społeczeństwie (por. Heywood 2008: 30).
Istnienie i funkcjonowanie systemu politycznego nie jest ograniczone jedynie do sfery politycznej. Jest ono określane przez wzajemne oddziaływanie mocno ze sobą powiązanych różnych systemów, innymi słowy przez jego otoczenie. Otoczenie systemu politycznego obejmuje sferę wewnętrzną, na którą składają się ekonomiczne (typ własności środków produkcji, charakter gospodarowania), społeczne (struktura socjalna) i kulturowe (idee i poglądy) przejawy funkcjonowania społeczeństwa, a także sferę zewnętrzną, czyli otoczenie kraju (określa ją charakter stosunków międzynarodowych). Otoczenie zasila system polityczny i pozostaje pod jego oddziaływaniem (por. Podolak i Żmigrodzki 2013: 13).
Można wymienić cztery funkcje systemu politycznego, które przyczyniają się do jego zachowania, tzn. podtrzymania istniejącego stanu i rozwoju systemu (Wojtaszczyk 2002: 288):
- Funkcja regulacyjna – polega na sterowaniu procesami według reguł przyjętych w danym systemie;
- Funkcja mediacyjna – rozwiązywanie konfliktów i mediacja dotyczące sprzecznych interesów grupowych;
- Funkcja adaptacyjna – usprawnianie działania instytucji, poszerzanie bazy funkcjonowania systemu;
- Funkcja innowacyjna – wprowadzanie do otoczenia nowych reguł i mechanizmów działania.
Pomimo występowania wielu różnic w definiowaniu systemu politycznego, istnieje zgoda większości autorów wobec kilku kwestii: „należy do nich założeni, że system polityczny jest strukturą złożoną, spełnia wiele funkcji, nadaje życiu politycznemu zorganizowany wyraz i obejmuje wszystkie zachowania (role) związane z władzą (dystrybucja dóbr). Jego składnikami są formalne i nieformalne instytucje polityczne oraz specyficzne zachowania wiążące się z kreacją ośrodków władzy publicznej, podejmowaniem przez nie wiążących decyzji oraz egzekwowaniem odpowiedzialności rządzących. Tak rozumiane pojęcie systemu politycznego jest szersze w stosunku do terminu państwo, ustrój polityczny oraz reżim polityczny” (Podolak i Żmigrodzki 2013: 14).
BIBLIOGRAFIA
- Heywood, Andrew. 2008. Politologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Konopelko, Agnieszka. 2010. Wprowadzenie do teorii systemów politycznych. Białystok: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej.
- Podolak, Małgorzata i Marek Żmigrodzki. 2013. System polityczny i jego klasyfikacje. W: Współczesne systemy polityczne. M. Żmigrodzki, B. Dziemidok-Olszewska (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Wojtaszczyk, Konstanty A. 2002. Państwo współczesne. W: Społeczeństwo i polityka. K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR.
- Żarnowski, Janusz. 2012. Współczesne systemy polityczne. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego.
