Totalitaryzm – jest zjawiskiem charakterystycznym dla XX wieku, chociaż już w wieku XIX myśliciele wskazywali na pojawianie się nowych niebezpieczeństw w postaci kryzysu zachodniej cywilizacji czy tworzenia się społeczeństwa masowego.
W literaturze przedmiotu „totalitaryzm to wszechogarniający system władzy politycznej, która zwykle jest ustanowiona przez wszechobecną manipulację ideologiczną oraz otwarty terror i brutalność. Totalitaryzm różni się od autokracji i autorytaryzmu tym, że zabiega o ‘władzę totalną’ przez upolitycznienie każdego aspektu życia społecznego i prywatnego. Ustroje autokratyczne i autorytarne kierują się skromniejszym celem, którym jest monopol na władzę polityczną, zwykle osiągany przez wykluczenie mas z polityki. Tym samym totalitaryzm oznacza całkowitą likwidację społeczeństwa obywatelskiego, likwidację ‘strefy prywatnej’” (Heywood 2008a: 35).
Wszystkie ideologie totalitarne łączył przede wszystkim jeden element – utopizm, czyli dążenie do pewnego projektu społecznego, który został wymyślony w całkowitym oderwaniu od rzeczywistości. Nie było to nic wyjątkowego z punktu widzenie historii myśli o społeczeństwie (wspominając choćby dzieło Platona, czy prace Tomasza Morusa), jednak do tej pory nikt nie chciał, albo nie potrafił wcielić tych pomysłów w życie. Zatem totalitaryzm był „(…) zjawiskiem wykraczającym poza sferę czystych doktryn politycznych i stanowił bezprecedensowe połączenie myśli politycznej o pewnych cechach charakterystycznych z praktyką polityczną i społeczną. Nie wnikając w szczegółowe definicje, zawsze można w nim odnaleźć dwa składniki: utopijny zamysł oraz towarzyszącą temu zamysłowi rzeczywistość ideologicznej wyłączności, monopartyjnej władzy i terroru” (Król 2001: 223).
Wymienia się sześć koniecznych cech totalitaryzmu (tzw. „syndrom sześciu punktów”) na podstawie książki Friedricha i Brzezińskiego. Są to: (1) istnienie oficjalnej ideologii, (2) obecność jednej masowej partii, zwykle kierowanej przez wszechwładnego przywódcę, (3) istnienie systemu policyjnej kontroli opartego na terrorze, (4) całkowity monopol na środki masowego przekazu, (5) monopol na środki walki zbrojnej, środki przemocy, (6) kontrola państwa nad wszystkimi aspektami życia ekonomicznego, centralne kierowanie gospodarką (cyt. za: Heywood 2008a: 35).
Trzy główne odmiany totalitaryzmu to: faszyzm, nazizm i komunizm. Termin „totalitaryzm” po raz pierwszy pojawił się we Włoszech. Benito Mussolini z upodobaniem mówił o „państwie totalnym”. Można powiedzieć, że totalitaryzm po raz pierwszy objawił się w faszyzmie, dla którego państwo było absolutem wobec którego jednostki i grupy są czymś względnym. Mussolini uważał, że państwo powstaje z afirmacji tego co ogólne, dlatego tolerowanie jakiejkolwiek odmienności oznacza rozkład. Odrzucona została indywidualistyczna kultura liberalna. Państwo faszystowskie musi narzucać bezwzględną dyscyplinę, ustalać nową formę tożsamości. Miało dojść do wielkiej duchowej przemiany, w której siłom rozkładu są przeciwstawiane siły odbudowy (por. Filipowicz 2002: 363).
Uważa się, że faszyzm wyłonił się ze splotu historycznych sił, które ujawniły się w okresie międzywojennym. Należy tutaj wymienić słabość dopiero co ustanowionych rządów demokratycznych, które wydawały się słabe i niestabilne w obliczu kryzysów. Ponadto proces industrializacji prowadził do wzrostu poczucia zagrożenia wśród kupców, przedsiębiorców, rolników i rzemieślników. Trzecim czynnikiem była obawa przed rozprzestrzenianiem się w Europie rewolucji rosyjskiej, a ostateczny cios systemom demokratycznym zadał wielki kryzys ekonomiczny lat 30-tych, powodujący bezrobocie i uczucie pesymizmu wśród społeczeństwa (por. Heywood 2008b: 222-223).
Choć faszyści gloryfikowali postać „wodza”, to zasada „wodzostwa” szczególnie intensywnie ujawniła się w nazizmie, w którym A. Hitler był postrzegany jako postać dysponująca nadnaturalnymi możliwościami, w nieomylny sposób prowadząca naród do zwycięstwa. W Mein Kampf jego autorstwa wyłania się obraz świata, któremu zagraża zagłada. Możliwa jest jednak dekonspiracja i zniszczenie źródeł zła, dzięki oczyszczającej świat wojnie. Aby mógł on odzyskać utraconą jednolitość, różnice (i odmienność) musiały zostać wyeliminowane. Ucieleśnieniem zła był dla Hitlera Żyd, co stwierdził już w 1919 r. (por. Filipowicz 2002: 364-366).
Podobnie jak faszyzm i nazizm, również komunizm gloryfikował walkę. Należało zniszczyć wroga klasowego, a wyostrzony przez Stalina motyw walki klasowej stał się ważnym elementem retoryki zastraszania, pozwalającej trzymać w ryzach społeczeństwo. Komunizm podkreślał ponadto wagę planowania, nadzór państwa nad każdym aspektem życia miał zapewnić, że procesy społeczne będą przebiegać we właściwym kierunku, zgodnie z ustaleniami nauki. Jednak pod warstwą racjonalizmu kryło się myślenie magiczne przypisujące wodzowi autentyczną wszechmoc, a nieświadomym tego obywatelom etykietę „wroga obiektywnego” (por. tamże: 368-370).
Najważniejsze książki poświęcone totalitaryzmowi powstały w latach 50-tych XX wieku. Można tutaj wymienić: „Korzenie totalitaryzmu” (Hannah Arendt), „Źródła totalitarnej demokracji” (Jacob L. Talmon) i „Totalitarna dyktatura i autokracja” (Carl J. Friedrich i Zbigniew Brzeziński). Szczególnie warta zauważenia jest pierwsza z nich H. Arendt, która w trzech tomach (poświęconych antysemityzmowi, imperializmowi i totalitaryzmowi) stara się odpowiedzieć co doprowadziło do Holocaustu, jakie są źródła totalitaryzmu (szuka ich w polityce ekspansji XIX wiecznej Anglii), a także opisuje istotne elementy zjawiska (z konieczności akcentując przede wszystkim nazistowską wersję totalitaryzmu).
BIBLIOGRAFIA:
- Filipowicz, Stanisław. 2002. Historia myśli polityczno-prawnej. Gdańsk: Wydawnictwo ARCHE.
- Heywood, Andrew. 2008a. Politologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Heywood, Andrew. 2008b. Ideologie polityczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Król, Marcin. 2001. Historia myśli politycznej. Gdańsk: Wydawnictwo ARCHE.
