Weronika Grzebalska
Płeć powstania warszawskiego
22 proc. uczestników powstania warszawskiego stanowiły kobiety, które były zaangażowane we wszystkie sfery podziemnej działalności. Jednak w historiografii głównego nurtu są niemal nieobecne. To im, kobietom, uczestniczkom wielkiego warszawskiego zrywu w czasie II wojny światowej poświęcona jest książka „Płeć powstania warszawskiego” autorstwa Weroniki Grzebalskiej, która ukazała się nakładem Instytutu Badań Literackich PAN.
Jak wyjaśnia autorka, książka jest próbą rekonstrukcji „porządku płci” w powstaniu warszawskim, czyli tego, jakie role wyznaczano kobietom, a jakie mężczyznom, oraz jak różnica ta reprezentowana jest w dyskursie narodowym i naukowym.
Podstawą książki są osobiste relacje powstanek. Badaczka przeprowadziła dwadzieścia wywiadów, analizowała również pamiętniki i wspomnienia kobiet uczestniczących w zrywie. Przyjrzała się głównym źródłom na temat historii powstania i spojrzała na nie krytycznym okiem. „W przeanalizowanych przeze mnie podręcznikach do szkół ponadpodstawowych nie pojawia się nazwisko ani jednej uczestniczki zrywu. Także w najważniejszych pracach naukowych dotyczących powstania warszawskiego udział kobiet jest niewielki” – pisze Grzebalska. Brak wyraźnej obecności kobiet zauważalny jest też w narracji muzealnej. Jako przykład autorka podaje Muzeum Powstania Warszawskiego, gdzie są one ukazane jako „anonimowy portret zbiorowy”, podczas gdy dowódcom poświęcono osobną część ekspozycji. Autorka przygląda się toposowi śmierci bohaterskiej, śmierci żołnierza i śledzi rozpowszechniony w czasie II wojny światowej kult wojska. Takie ramy wpisują dalszą narrację w odpowiedni kontekst.
Dalej autorka rozważa na tle historycznym powody nieobecności kobiet w głównych narracjach historycznych. Sięga do okresu zaborów, kiedy upowszechniła się alegoria Polski jako kobiety. „Jeśli Ojczyznę wyobrażano sobie jako kobietę, to jej terytorium postrzegane było przez analogię do kobiecego ciała jako bierna przestrzeń męskich działań, stale zagrożona zbezczeszczeniem i obcą agresją, wymagająca ochrony ze strony mężczyzn-obywateli” – pisze.
W książce poznajemy mnogie historie kobiet, które wykonywały w czasie powstania szereg obowiązków związanych ściśle z działaniami zbrojnymi. Pełniły bowiem role łączniczek, zwiadowczyń, kwatermistrzyń. W 1943 roku dekretem Prezydenta RP zrównano prawa i obowiązki kobiet żołnierzy z mężczyznami. Mimo to ciągle postrzegano ich rolę jako drugoplanową i chyba nadal postrzega. W tym kontekście symptomatyczny jest cytat przytoczony z wywiadu Cezarego Łazarkiewicza w Przekroju z powstanką Magdaleną Grodzką-Gużkowską: „To jakieś tabu. (…) To jest jakieś wielkie kłamstwo, którego nie można do dziś wyprostować. Kobiety nie tylko gotowały kartofle, co też jest ważne. Nie tylko były sanitariuszkami, co też jest bardzo ważne. Ale również uczestniczyły w normalnej walce, walczyły z bronią w ręką i wykonywały najtrudniejsze zadania.”
Weronika Grzebalska jest doktorantką w Szkole Nauk Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Ukończyła socjologię w Instytucie Socjologii UW i studia podyplomowe Gender Studies im. M. Konopnickiej i M. Dulębianki w Instytucie Badań Literackich PAN. Za pracę magisterską poświęconą kobietom w powstaniu warszawskim otrzymała I nagrodę w konkursie Gender Studies IBL PAN i wyróżnienie specjalne w konkursie im. J. J. Lipskiego organizowanym przez Stowarzyszenie „Otwarta Rzeczpospolita”.
PAP – Nauka w Polsce
