W artykule omówiono czym jest wywiad jakościowy, jakie występują jego rodzaje i w jaki sposób go przeprowadzić. Postaraj się też nie popełniać typowych błędów, które zdarzają się osobom bez odpowiednich umiejętności.
Wywiad jakościowy:
teoria i praktyka
Wywiad jakościowy jest rozmową pomiędzy prowadzącym wywiad a respondentem, w trakcie której prowadzący kładzie szczególny nacisk na pewne tematy poruszane przez respondenta i wyznacza ogólny kierunek rozmowy. Wywiad jakościowy „(…) jest interakcją między prowadzącym a respondentem. Prowadzący ma w nim ogólny plan badania, lecz nie jest to konkretny zestaw pytań, które należy zadać z użyciem konkretnych słów i w ustalonym porządku. Jest zarazem bardzo ważne, aby prowadzący wywiad jakościowy, podobnie jak ankieter prowadzący sondaż, był doskonale obeznany z pytaniami, które ma zadać. Dzięki temu wywiad będzie przebiegał gładko i naturalnie” (Babbie 2007: 327).
Osoba przeprowadzająca wywiad nie musi być (i zwykle nie jest) ekspertem w dziedzinie, której on dotyczy, ale powinna posiadać pewne rozeznanie. Przed wywiadem zapoznaj się z pytaniami, które widzisz w kwestionariuszu i sprawdź znaczenie terminów, których nie rozumiesz. Jakość uzyskanych przez Ciebie informacji będzie wyższa, jeśli zdobędziesz podstawowe informacje o osobie, z którą rozmawiasz. Chodzi tutaj o informacje istotne dla badania (np. jaką działalność prowadzi firma/organizacja/instytucja, w której respondent pracuje, jakich terminów fachowych może użyć itp.).
Wyróżnia się trzy typy wywiadu:
- Wywiad nieustrukturyzowany (swobodny, otwarty) – prowadzący nie ma konkretnego zestawu pytań, lecz podąża za tematem dyskusji;
- Wywiad częściowo-ustrukturyzowany – zawiera dyspozycje jakie zagadnienia powinny być poruszane;
- Wywiad ustrukturyzowany (standaryzowany) – prowadzący ma listę wcześniej przygotowanych pytań, które ma zadać w określonej formie i w określonej kolejności. Nie powinien wychodzić poza szablon.
Trudno powiedzieć jaki typ wywiadu jest najlepszy, zależy to zwykle od okoliczności. Jeśli np. chcesz przeprowadzić zwiad badawczy i nie masz odpowiedniej wiedzy o środowisku, aby przygotować zestaw pytań, to możesz wtedy zastosować wywiad swobodny. Według podręczników akademickich najlepszy jest wywiad ustrukturyzowany, ponieważ wiadomo w jakim kierunku się podąża i co chce osiągnąć. Ponadto pozwala on zdobyć wiedzę wystandaryzowaną. Praktycy wskazują jednak na zalety wywiadu częściowo-ustrukturyzowanego, gdzie co prawda są pewne wytyczne, jednak jest także możliwość pogłębienia wiedzy o interesującym zagadnieniu.
Typowe błędy przy przeprowadzaniu wywiadu:
- Brak zainteresowania wypowiedzią drugiej osoby – rozmawiając z kimś, musisz być zainteresowany(a) tym co ta osoba mówi. Nie mają tutaj znaczenia prywatne odczucia. Zawsze łatwiej jest rozmawiać z kimś, kto jest zainteresowany tą rozmową;
- Wyłączanie uwagi, błądzenie myślami – jest to częsty błąd, wynikający z tego, że osoby będące specjalistami w swoich dziedzinach potrafią bardzo długo omawiać jakieś zagadnienie. W trakcie wywiadu skoncentruj się na rozmówcy i na tym co mówi. Pomocne może okazać się, np. robienie notatek;
- Uleganie stereotypom – badacz powinien być bezstronny i wobec wszystkich badanych zachowywać się w taki sam sposób;
- Uleganie pierwszemu wrażeniu – trzeba wziąć pod uwagę, że rozmówca będzie starał się przypodobać;
- Dyskutowanie z respondentem – pamiętaj, że to respondent jest dla Ciebie ekspertem, a nie na odwrót. Od niego chcesz uzyskać informacje. Nie staraj się go w żaden sposób zdominować, ponieważ jesteś w tej relacji jedynie słuchaczem;
- Czytanie pytań z kartki – zaburza to proces rozmowy i stwarza wrażenie braku profesjonalizmu. Trudno zapamiętać wszystkie pytania, a więc zupełnie wyeliminować czytanie z kartki, ale zapoznaj się z nimi wcześniej;
- Stosowanie pytań naprowadzających (tendencyjnych) – za pomocą takich pytań narzucasz rozmówcy swój punkt widzenia i jego odpowiedź nie będzie odzwierciedlała prawdziwej opinii;
- Brak pytań pogłębiających – proces rozmowy wymaga interakcji i czasami respondent oczekuje, że zadasz mu jakieś pytanie. Może również bardzo krótko odpowiedzieć na pytanie istotne dla badania. Należy wtedy skłonić go do dokładniejszej odpowiedzi. W zależności od kontekstu zapytanie, np. „Dlaczego Pan(i) tak uważa?”, „Jakie?”, „Dlaczego?”, „Ile?”, „Jakie to ma znaczenie dla…?”, naprowadzi rozmowę na właściwe tory i skłoni rozmówcę do bardziej szczegółowej odpowiedzi.
Wywiad jakościowy – wskazówki praktyczne:
- Nagrywaj wypowiedzi respondenta dyktafonem. Umożliwia to dokładną transkrypcję i stawia moderatora w komfortowej sytuacji, gdzie może „brać udział w rozmowie”, zamiast cały czas notować. Często respondenci czują się mało komfortowo, gdy dowiadują się, że będą nagrywani. Wyjaśnij im do czego służy to nagranie (w skrócie: transkrypcja, analiza, wykorzystanie w formie zestawień zbiorczych itp.). Nawet jeśli na początku będą uważnie dobierać słowa, to po pewnym czasie zapomną o obecności dyktafonu i zaczną wypowiadać się swobodnie;
- Wybieraj takie miejsca na przeprowadzenie wywiadu, które są w miarę ciche, gdzie można spokojnie porozmawiać i nie być niepokojonym, przez np. dzieci, żonę/męża respondenta, czy też obcych ludzi, którzy zakłócą nagranie i atmosferę;
- Respondent będzie chciał wiedzieć w jakim celu przeprowadzany jest wywiad, czemu ma służyć ta wiedza i jak zostanie wykorzystana, dlatego warto przygotować sobie wcześniej odpowiedzi na te pytania;
- Należy być grzecznym i uprzejmym niezależnie od sytuacji;
- Ludzie lubią osoby z pozytywnym nastawieniem i lepiej się czują w ich obecności. Pamiętaj o tym, ale również wczuj się w sytuację respondenta i zachowuj odpowiednio do treści rozmowy (np. nie uśmiechaj się, kiedy jest mowa o jakimś trudnym wydarzeniu);
- Nie oceniaj tego co powiedział respondent. Badacz jest obiektywnym obserwatorem. Zachowaj dystans i spokój;
- Bądź zaciekawiony(a) tym co mówi respondent, patrz mu w oczy, słuchaj uważnie. Niedopuszczalne jest błądzenie wzrokiem, czy też myślami;
- Czasami warto sporządzić własne notatki, jednak należy robić to w taki sposób, aby respondent nie widział co piszesz;
- Szanuj czas respondenta i nie przedłużaj niepotrzebnie wywiadu. Powinien on trwać tyle, ile zostało ustalone na początku. Jeśli wywiad się przedłużył, to przeproś za zajęcie więcej czasu;
- Po przeprowadzeniu wywiadu znajdź spokojne miejsce i opisz uwarunkowania wywiadu, wygląd i zachowanie respondenta, reakcję na poszczególne pytania, jeśli w jakiś sposób odbiegała od reszty. Można uwzględnić, przy którym pytaniu się zdenerwował, które chciał ominąć itp.
Schemat transkrypcji
Uwaga! Jeśli chcesz zlecić przygotowanie kwestionariusza wywiadu IDI (jakościowego, pogłębionego) zobacz tutaj: Kwestionariusz wywiadu IDI – przygotowanie kwestionariusza wywiadu IDI.
BIBLIOGRAFIA
- Babbie, E. 2007. Badania społeczne w praktyce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Flicr, U. 2010. Projektowanie badania jakościowego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Silverman, D. 2010. Prowadzenie badań jakościowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
