Związki zawodowe – mówiąc najogólniej związek zawodowy może być zdefiniowany jako „(…) organizacyjna forma obrony praw i interesów pracowniczych (…)” (Pańków 1999: 163). Według art. 1 ustawy z 23 maja 1991 roku „związek zawodowy jest dobrowolną i samodzielną organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych” (Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych. Dz.U. 1991 nr 55 poz. 234). Ponadto, w ramach tego samego artykułu, związek zawodowy jest to organizacja niezależna i wszystkie związki zawodowe muszą być traktowane jednakowo przez pracodawców, państwo i samorząd terytorialny.
Związki zawodowe pełnią ważną rolę w procesie zapewniania równowagi poprzez organizację gniewu społecznego, „związki, kanalizując pierwotny gniew społeczny, którego powodem jest status podporządkowania w miejscu pracy, i przetwarzając go na formalne ekonomiczne roszczenia dające się zaspokoić, odgrywają kluczową rolę w zapewnianiu stabilizacji politycznej” (Ost 2007: 66).
W Polsce duża rola organizacji związkowych w polityce może być postrzegana jako fenomen na szerszą skalę. Jej źródeł należy szukać w latach 80-tych, kiedy sprawa uznania wolnych związków zawodowych umieszczona została w centrum kwestii reformy państwa. Przywódcy związkowi przypisali sobie zasługę doprowadzenia do przełomu i obalenia poprzedniej władzy, a przez to czuli się odpowiedzialni za dokończenie przeprowadzenia zmiany systemowej: „jako zbiorowy aktor sceny politycznej, obecnie żadne liczące się centrale związkowe nie są skłonne odsyłać do lamusa cechy polityczności ruchu związkowego. Przeciwnie, bez względu na orientację, głośno i na ogół skutecznie domagają się udziału w decyzjach politycznych różnych szczebli, najchętniej na szczeblu centralnym. Wszystko to dlatego właśnie, aby wprowadzić i móc osobiście czuwać nad prawidłowością przebiegu koniecznych nieustannie i szybkich zmian systemowych, na których to przeważnie tracą interesy pracownicze. Stąd, szeroki udział kandydatów związkowych w wyborach politycznych: prezydenckich, parlamentarnych, samorządowych, aspiracje do udziału w bezpośrednim sprawowaniu władzy w rządzie i administracji państwowej, opozycja wobec własnego rządu w Sejmie i na ulicy, 'przewodnia rola związków’ w Komisji Trójstronnej itp.” (Gieorgica 1998: 8).
Jednak w latach dziewięćdziesiątych zaobserwowano w Polsce również proces zanikania związków zawodowych w sektorze małych i średnich firm, szczególnie w przedsiębiorstwach prywatnych. Badania przeprowadzone w 1998 roku przez Juliusza Gardawskiego i jego zespół wskazują iż poziom tzw. „uzwiązkowienia” był najwyższy w przedsiębiorstwach państwowych, samorządowych i spółkach Skarbu Państwa, a także dużych przedsiębiorstwach sprywatyzowanych (por. Gardawski 2001: 60-61). Sam Gandawski stwierdza: „najwyższy odsetek zakładów 'uzwiązkowionych’ stwierdziliśmy w sektorze tradycyjnej własności państwowej, już nieco niższy w sektorze spółek Skarbu Państwa i przedsiębiorstw należących do NFI, jeszcze niższy w sektorze przedsiębiorstw sprywatyzowanych, w których państwo zachowało udziały własnościowe. Uzwiązkowienie zakładów osiągało poziom najniższy w kategorii małych i średnich firm, nowo założonych przez kapitał polski” (tamże: 60).
Według Ruszkowskiego w warunkach polskich przemian stosunki panujące w przedsiębiorstwie przybierają postać konfrontacji, kooperacji bądź też kooptacji pomiędzy zarządem/dyrekcją a związkami zawodowymi. Układ konfrontacyjny charakteryzuje się całkowitą rozbieżnością stanowisk zarządu i związków zawodowych. Kooperacja oznacza zgodną współpracę na zasadzie współodpowiedzialności za firmę. Natomiast przez kooptację należy rozumieć podporządkowanie się związków zawodowych zarządowi przedsiębiorstwa (por. Ruszkowski 2004: 163-164).
BIBLIOGRAFIA
- Gardawski, Juliusz. 2001. Związki zawodowe na rozdrożu. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
- Gieorgica, Paweł. 1998. Związki zawodowe i polityka. W: Związki zawodowe w okresie przeobrażeń politycznych i gospodarczych. P. Gieorgica (red.). Warszawa: Centrum Partnerstwa Społecznego „Dialog” im. Andrzeja Bączkowskiego.
- Gieorgica, Paweł J. 2009. Eseje o socjologii polityki. Białystok: Uniwersytet w Białymstoku.
- Ost, David. 2007. Klęska „Solidarności”. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA.
- Pańków, Włodzimierz. 1999. Funkcje związków zawodowych w zakładach pracy. W: J. Gardowski, B. Gąciarz, A. Mokrzyszewski, W. Pańków. Rozpad bastionu? Związki zawodowe.
- Ruszkowski, Paweł. 2004. Socjologia zmiany systemowej w gospodarce. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
- Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych. Dz.U. 1991 nr 55 poz. 234.
http://isip.sejm.gov.pl/ (27.05.2011).
